Madem baştan buraya kadar bir hakikati anladın. Elbette bu hakikatten anlaşılıyor ki, Kurnın ansır-ı esasiyesi o dört hakikattir. Yni; tevhid, nübüvvet, haşir ve adalettir. İşte bu dört hakikat nasıl ki mecmu-u Kurnda dört rükündür. ÖYle de, o dört makasıd çok surelerin her birisinde bulunuyorlar. Her bir sre bir küçük Kurn olur. Belki çok cümlelerin içinde de o dört maksada telmihen işaretler var.

Belki bzan bir tek kelimede o dört esasa remizler var. çünkü Kurnın eczaları ve kelime ve yetleri, mecmuuna karşı birer yine hükmüne geçer, birbirinden iniks eder. Güya Kurn müteselsilen yet ve cümle ve kelimelerine o maksatların nurunu veriyor. yinede güneş gibi bzan bir kelime, bir cümle; bir küçük Kurnı gösterir. İşte Kurna mahsus bu nükte, yni cüz, küll gibi aynı maksadı göstermesi maksadıyla Kurn müşahhas bir ferd olduğu halde, çok efradı bulunan bir küll gibi ilm-i mantıkça trif edilir. Demek Kurnda bin Kurnlar var ki, şahs-ı küll olmuş. Hem öyle de lzım gelir. çünkü hadsiz ve gayet muhtelif tifelere ders olduğu için, aynı derste hadsiz o tifeler adedince dersler bulunmak lzım gelir.

Sual: Eğer denilse: Bu dört maksad-ı asliyeyi bize Bismillh ve Elhamdülillh cümlesinde göster.

Cevap: Deriz ki: Madem Bismillh Allahın abdlerine bir ders olarak nzil olmuş, elbette söylemek mnasında olan Kul kelimesi Bismillh içinde vardır. İlm-i sarf ile, mukadder tbir edilir. İşte Bismillhtaki Kul takdiri, bütün Kurndaki Kul Kul (söyle, söyle) lfızlarının esası ve anası bu Bismillhtaki Kuldür. Buna binaen Kul kelimesinde Risalete işaret olduğu gibi, Bismillhta dahi Ulhiyete remiz var ve Bismideki Bnin takdimi, Kulün besmelenin hirinde mukadder olması hasr ve yalnız mnasını ifade ettiğinden tevhide işaret ediyor. Yni, yalnız Onun ismiyle başla.. ve meded al. Ve Rahmn isminde adletin nizamına ve rahmetin cilvelerine işaret var. çünkü; muhtelif, karmakarışık mevcudat, intizamı ile güzelleşmiş. Ve rahmetin cilvelerine mazhar olabilir. Ve Rahm de haşre işaret var. çünkü; mnasında hem afvetmek, hem rahmet ve şefkat etmek ve bu fni dünyada o dört mna hakikati ile umum bir surette görünmediğinden elbette bir diyar-ı herde o mnalar tamamıyla tezahür edebilir. Hem rahmet ve şefkatin hakikati, dirilmemek üzere ölmekle kabil-i tevfik değildir. Demek Rahmdeki şefkat, parmağını Cennete uzatmış gösteriyor.

Şimdi Elhamdü lillhi rabbilalemin. Mliki yevmiddine bakınız!

Devam edecek