Erganideki neolitik çan izlerini tayan çayönü Höyüü, arkeolojik kazlarla tarihe k tutuyor. Göçebelikten yerleik yaama geçilip, tarma ilk balanlan yerler arasnda bulunan ve 10- 12 bin yllk olduu tahmin edilen çayönü Höyüünde 5 bin yllk sandk mezar bulundu. Mezar içinde bütünlüünü koruyan insan iskeletinin yan sra ince ilenmi kaplar ve eyalar bulunuyor.
Kaz Bakan Prof. Dr. Asl Erim Özdoan, neolitik çan sonu ile bulunan mezar arasnda 3 bin sene fark olduunu ve mezarn yaklak 5 bin yl öncesine ait olduunu belirterek, Neolitiin sonuyla bu mezar arasnda aa yukar 3 bin sene fark var. Yani bu mezar bize 3 bin sene daha yakn yani aa yukar 5 bin sene önceki bir mezar. Halbuki buradaki yerleme çok daha eski bir yerleme; onlar çanak çömlek kullanmyorlar, çok farkl bir kültürleri var ama çok dinamik ve sürekli olarak da yenilie açk bir dönem ve topluluk. Dünyann ilk radye temelini yapyorlar, ilk betonunu yapyorlar, kerpicini döküyorlar, o açdan hakikaten mimari çok önemli eyleri yapyorlar ve tabi çayönü, ayn zamanda neolitik için kullanlan terminolojinin de annesi. Bu tip yaplara hücre planl yaplar sal ta döemeli yaplar diyorlar diye konutu.
1963 YILINDA KEFEDLD
çinde 400den fazla insana ait kemik ve kafatasnn depoland Kafatasl Yap ve mozaikli yap Terrazo Binasnn gün na çkarld çayönü Höyüü, 1963 ylnda kefedildi. lk kazlar Dr. Halet çambel ve Prof. Dr. Robert J. Braidwood tarafndan1964 ylnda balatld. 1991 ylnda güvenlik nedeniyle ara verilen arkeolojik kazlara 24 yl sonra 2015te yeniden baland. Sesverenpnar (Hilar) yaknlarnda bulunan, eski ad Kotaberçem (çayboyu) olan tarih öncesinden kalan höyüün çevresinde resimli resimsiz maaralar, maara duvarlar kullanlarak yaplm evlerin izleri bulunmaktadr. çayönü, ayn zamanda arkeolojinin ilk veri tabannda tarma ilk balanlan yer olarak gösterilmitir.