Diyarbakrn Ergani ilçesi Sesverenpnar köyü snrlar içerisinde yer alan ve 1. derece arkeolojik ve doal sit alan olarak tescillen Hilar Maaralar ve yaklak 500 metre kuzeyindeki çayönü tarihi dokusu ve günümüz uygarlndaki yeri bakmndan esiz bir deere sahip. Yaplan kazlarda M.Ö. 7500 ile 5500 yllar arasndaki döneme ait kalnt ve buluntularla bölgede buday, nohut, mercimek gibi bitkilerin ekilerek, koyun ve keçilerin de evcilletirilerek avclktan yerleik hayata geçildii ortaya çkt.
Kargalar ölü insan eti ile beslenirdi
10 bin yllk bir geçmie sahip bölgede aratrmalar yapan Erganili yazar Mustafa Üzülmez, kaynaklarda o dönem insanlarnn öldükten sonra tepeye brakldn ve kargalar tarafndan etleri yendikten sonra kemiklerinin gömüldüünün yazdn belirterek, Burada Bizansllar, Romallar, Ermeniler, Gürcüler ve Kürtler yaam. Maarann hemen sanda ve solunda küçük küçük maaralara benzer yerler vardr. Onlar da zengin kimselerin mezarlardr. Bunlar yazl kaynaklarda mevcuttur. Bu mezarlarn dnda dier mezarlklar da var. Kargalar ölünün etini yedikten sonra kemikleri toplanp bir yere gömülüyormu. Ayn zamanda ziynet eyalaryla beraber mezara gömüyorlarm. Nasl olsa öbür dünyada tekrar dirilip taklarn kullanr düüncesi ile bunu yapyorlarm. Han maarasnn üzerinde konak kalnts da var. 4. Murat, Elaz tarafndan ipek yolun kullanarak buraya geliyor. Bu han maarasnn üstünde konaklyor. Oradan ama oradan da rana geçiyor dedi.
Geyik boynuzu ile hasat
Yazar Üzülmez, çayönünün mercimek, nohut, buday gibi hububatn ilk ekilmeye balad yer olduunu ve hasadn geyiklerin boynuzu ile yapldn ifade ederek, unlar kaydetti:
Bundan birkaç yl önce burada siyez buday bulundu. O kadar zaman nasl salam kalm. ardm. O budayn cinsi hiçbir yerde yok. O buday hem sulu yerde yetiiyor hem de kuru yerde yetiiyor. 10 bin yl önce insanlar buraya yerlemi. Odalar yapmlar. Ev yapmlar. Hububat da burada evcilletirmiler. Yabani hayvanlar, koyun, keçi, inek ve hatta köpee kadar evcilletirmeyi de burada yapmlar. Yazl kaynaklardan örendiim kadaryla çift sürerken kara saban insanlarla sürüyorlarm. Bir insan çekiyor dieri sürüyormu ve hasat zaman geyiklerin o uzun boynuzlarna küçük küçük delikler açarak keskin çakmak talar yerletirmiler. Elleri incinmesin diye de kendir sarmlar. Buday, arpay böyle biçmiler. Bu yaplan kaz kafi deil yarmdr. Daha kazlacak çok yer var. Ergani sadece Hilar deil. Turistleri çekmek için bu kazlarn tamamnn yaplmas lazm.