Türk demokrasi tarihinin kara lekelerinden biri olan ve Türk milletinin vicdannda derin yaralar açan 27 Mays 1960 darbesinin üzerinden 59 yl geçti.
1946 ylnn ocak aynda kurulan ve Mays 1950de halkn büyük desteiyle i bana gelen Demokrat Parti (DP), 27 yllk tek parti dönemini sona erdirdi. DP serbest seçimle iktidar kazanan ilk siyasi parti oldu.
Seçimlerde DP yüzde 55 oy alarak 416 milletvekili ile Meclise girdi. Ayn seçimde CHP 69 sandalye kazanarak hüsrana urad.
lk Demokrat Parti iktidarnda Celal Bayar Cumhurbakan, Refik Koraltan TBMM Bakan oldu. Birinci Adnan Menderes hükümeti 22 Mays 1950 tarihinde göreve balad.
Yeter söz milletin sloganyla milli irade ön plana çkt
Yeter söz milletin sloganyla halkn karsna çkan Demokrat Partinin ilk icraatlarndan biri, Arapça ezan serbest brakmak oldu. Haziran 1950 tarihinde yaplan düzenlemenin Cumhurbakan Celal Bayar tarafndan onaylanmas neticesinde CHPnin 1932de çkard Türkçe ezan düzenlemesi tarihe geçti.
Siyaseten güçlü ekilde icraatlara balayan DP Hükümeti, Haziran 1950de darbe hazrl yapld gerekçesiyle TSKnin komuta kademesini emekliye sevk etti. Emekliye ayrlan isimler arasnda dönemin Genelkurmay Bakan Orgeneral Abdurrahman Nafiz Gürman, Kara, Hava, Deniz Komutanlar ve Jandarma Genel Komutan ile 15 general ve 150 albay yer ald.
craatlar halk memnun etti
Milli irade kavramnn odaa alnd DP döneminde tarmda kullanlan traktör says artt. Makineleme nedeniyle yaanan tarmdaki mahsul art halk memnun ederken, DP iktidar sanayi, eitim, salk ve ulatrma konularnda önemli admlar att.
DP-CHP arasnda siyasi çekimeler youn ekilde devam ederken DPnin CHPnin tanr-tanmaz mallarnn Hazineye devri için yapt düzenleme, 1953 ylnda Cumhurbakan Bayarn onayyla yürürlüe girdi. Söz konusu admla iki parti arasndaki uçurum derinlemeye balad.
Takvimler 2 Mays 1954ü gösterdiinde, Türk halk yeniden sandk bana gitti. DP rekor krarak oylarn yüzde 57sini ald ve 502 milletvekili çkard. CHP ise hezimete urad ve sadece 31 milletvekili çkarabildi. Bu tarihi yenilginin ardndan itirazlar yüksek sesle dile getirilmese de oklar smet nönüye çevrildi. nönü de bu süreçten sonra muhalefetin dozunu artrd.
Krizler balad
Seçim sonuçlar ile gücüne güç katan DP, e zamanl olarak ekonomik krizin sinyallerini de almaya balad.
DP ile TSK arasnda gerilimler yaansa da Babakan Menderes bunlar çözmek için çalt ancak ordu içindeki rahatszlk artmaya balad.
Parti içi anlamazlklar sonucunda DPden ayrlan 19 milletvekili, Hürriyet Partisini kurdu. Bu srada ülkedeki ekonomik kriz, halkta da büyük rahatszlk yaratt.
6-7 Eylül olaylar
Selanikte Atatürkün doduu evin yanndaki Türk Konsolosluunun bahçesine atlan iki bombadan birinin patlad, evin ve konsolosluk binasnn camlarnn krld dedikodusunun yaylmasndan sonra Ankara, stanbul ve zmirde halk sokaa döküldü.
6-7 Eylül 1955teki olaylarda, Beyolu bata olmak üzere aznlklarn yaad semtlere, kiliselere ve mezarlklara saldrlar oldu. Bunun sonucunda birçok aznlk mensubu Türkiyeyi terk etti.
Menderese de ulat
DPnin iktidara gelmesinin ardndan bir grup subayn ordu içinde kurduu cunta, süreç içinde giderek varln hissettirmeye balad.
Ordunun darbe hazrl içinde olduu bilgisi Menderese de ulat.
DP iktidarna kar darbe düzenlemek amacyla bir araya gelen cuntann bu giriimi, Binba Samet Kuçunun ihbar ile akamete urarken bu olay tarihe 9 subay olay olarak geçti.
9 Subay olay sonrasnda Cumhurbakan Celal Bayar, olayn vehametini anlayarak Milli Savunma Bakan emi Erginin istifasn salad. Yerine Adnan Menderesle bir akrabalk ba olmayan ancak ayn soyadn tayan yakn arkada Ethem Menderes getirildi.
Menderesin uçann dümesi krizleri öteledi
Siyaseten gerilimler sürerken yaanan bir kaza, tüm krizlerin bir süreliine askya alnmasna yol açt. 1959un ubat aynda, Kbrs Anlamasn imzalamak üzere Londraya giden Menderesi ve heyetini tayan uçak, Gatwick Havalimanna inie geçtii srada dütü.
Menderes kazadan sa kurtulurken ülkeye dönüünde hem siyasilerin hem halkn cokulu karlamasyla moral buldu. Bu süreçte Menderese yurt dnda birkaç aylna tedavi edilmesi önerildi ancak Menderes, bu teklifi reddetti.
nönünün Büyük Taarruz gezileri
Tüm bu gelimeler yaanrken CHP Genel Bakan nönü, Nisan 1959da Büyük Taarruz ad verilen bir geziye çkt. 48 milletvekili, partililer ve gazetecilerden oluan grubun ilk dura, Uak oldu. Heyet burada hükümet tarafndan organize edildii öne sürülen bir grup gösterici tarafndan protesto edildi ve nönü bir göstericinin att tala yaraland.
Ancak bu olayn tren içinden yaplan bir provokasyon üzerine gerçekletii, yllar sonra nönünün Uak gezisini izleyen gazetecilerden Güngör Yerdein hatralarnda anlatld. Yerde, trenden bir ahsn perondaki Demokrat Partililere el hareketi yapmas üzerine ta atma hadisesinin gerçekletiini, o tan nönüye deil, el hareketi yapan kiiye atldn kaydetti.
Bu saldrnn yan sra nönü, stanbula dönüünde arabasyla ehre girerken bir grubun saldrsna urad, iddiaya göre olaya polis ve asker müdahale etmedi.
Üniversite örencilerinin gösterileri
Bu olaylarn ardndan üniversite örencileri, hükümet aleyhine gösterilere balad. stanbul Beyazt Meydannda üniversite örencilerinin eylemi srasnda Orman Fakültesi örencisi Turan Emeksiz, seken bir kurunun bana isabet etmesi sonucu hayatn kaybetti. Emeksizin polis kurunuyla hayatn kaybettii yönündeki haberler dolaysyla olaylar daha da iddetlendi.
Yaananlar nedeniyle stanbul ve Ankarada skyönetim ilan edildi.
Ankarada 5 Mays 1960da bir örenci grubu, 555K yani 5inci ayn 5inde saat 5te Kzlayda koduyla gösteri düzenledi.
Menderes, eylemcilere hitap etmeye çalt ancak baaramad. Örencilerin arasna girerek konumak isteyince, bir örenci Menderesin boazn skt. Menderes Ne istiyorsun diye sorduu gençten Hürriyet istiyorum cevabn ald. Menderes, tarihe geçen Bir Babakann boazn skyorsun bundan ala hürriyet mi var? ifadelerini ise burada kulland.
21 Maysta da Harp Okulu örencileri sokaa çkt ve Zafer Antna kadar sessiz yürüyü yapt.
Bildiriyi Alparslan Türke okudu
Tüm bu gelimelerin ardndan TSK içerisindeki baz general ve subaylarn oluturduu 38 kiilik Milli Birlik Komitesi, DPnin ülkeyi gitgide bir bask rejimine ve karde kavgasna götürdüü gerekçelerini ileri sürerek 27 Maysta sabaha kar yönetime el koydu.
Kurmay Albay Alparslan Türke tarafndan 04.36da Ankara Radyosundan okunan bildiriyle ihtilal duyuruldu.
Bildiride, u ifadeler yer ald:
Bugün demokrasimizin içine dütüü buhran ve son müessif hadiseler dolaysyla karde kavgasna meydan vermemek maksadyla Türk Silahl Kuvvetleri, memleketin idaresini ele almtr. Bu harekata Silahl Kuvvetlerimiz, partileri içine dütükleri uzlamaz durumdan kurtarmak ve partiler üstü tarafsz bir idarenin nezaret ve hakemlii altnda en ksa zamanda adil ve serbest seçimler yaptrarak idareyi, hangi tarafa mensup olursa olsun, seçimi kazananlara devir ve teslim etmek üzere girimi bulunmaktadr.
Türk demokrasisine kara leke
Milli Birlik Komitesi (MBK) tarafndan düzenlenen darbe neticesinde, demokrasi askya alnrken Türkiyenin uluslararas alanda itibar yerle bir oldu.
lk aamada 38 kiiden oluan ve Orgeneral Cemal Gürselin bakanln yapt MBKnin üye says daha sonra Korgeneral Cemal Madanolunun giriimiyle, ordunun yönetimde kalmasn savunan 14 üyenin yurt dna görevli gönderilmesiyle 23e dütü.
MBK, her askeri darbede yapld gibi Anayasa ve TBMMyi feshetti, siyasi faaliyetlerini askya ald. Cumhurbakan Celal Bayar, Babakan Adnan Menderes, hükümet üyeleri, DPli milletvekilleri, Genelkurmay Bakan Orgeneral Rütü Erdelhun ile asker ve baz üst düzey kamu görevlileri gözaltna alnd. Tüm tutuklular Yassadada hapsedildi.
28 Maysta Milli Birlik Hükümeti Cemal Gürsel bakanlnda kuruldu.
1 numaral sank Celal Bayar
Adeta Türk demokrasisinin yargland davalarda toplam 15 yargç ve 9 savc görev yapt. Yüksek Adalet Divannn bakanln Salim Baol yapt durumalar Yassada Spor Salonunda görüldü.
Celal Bayar 1 numaral sank olurken dönemin Babakan Menderes ise onun yanndaki sandalyede oturdu.
Türk halk, demokrasi getireceini iddia ederek demokrasiyi yarglayan davalar Yassada Saati programyla radyodan dinledi.
Düükler Yassadada filmi
Darbeciler bu süreçte tüm sayg ve terbiye kurallarn hiçe sayarak sanklara düükler eklinde hitap etti. Mahkeme süreci devam ederken halk arasnda sanklara kötü muamele edildii konuulmaya baland.
Darbeciler kendilerini aklamak için Düükler Yassadada ismiyle bir de film çekti. Sanklarn Yassadaya gidileri srasnda görüntü çekilmedii için Bayar, Menderes gibi isimlerin yeniden motordan indirilirken ve Adaya gelirken görüntüleri çekildi.
Zaten zor artlar altnda ayakta durmaya çalan Bayar Ben oyuncu deilim deyip intihar giriiminde bulundu.
Sanklarn durumunu iyi göstermeye çalan darbecilerin çektikleri videoda, Menderes için Poz vermeden edemez, sofrasnda kilosu 1000 liraya satlan siyah havyar bulunmamakla beraber Bayar itahndan bir ey kaybetmi görünmemektedir. ifadeleri de kullanld.
Bu sözlerin yer ald videoda ise Menderesin yüz ifadesi aslnda tüm gerçekleri sessiz ekilde haykryordu.
Her türlü izan kaybeden darbeciler, sanklara ait 37 fotoraf açk artrma suretiyle gazetelere ve dergilere o zamann parasyla 298 bin 658 liraya satt.
Bebek ve köpek davalar
Yassadadaki mahkemelerde ilk davalar bebek ve köpek davalar oldu. Dönemin Babakan Menderesin opera sanatçs Aynur Aydandan olan çocuunu bilerek öldürttüü iddias, Aydann cesurca Menderesi savunmasyla çürütüldü.
Köpek davasnda ise Celal Bayar, deeri bilirkii tarafndan bin lira olarak tespit edilen hediye köpein, 20 bin liraya hayvanat bahçesine satlmas nedeniyle suçland.
Bayar o gün mahkemede Bu kadar küçük bir meseleden dolay, böyle yüksek mahkemenin huzuruna çktm için en büyük cezay çekmi bulunuyorum. sözleriyle davaya ilikin duygularn anlatacakt.
Yassada Hakimi Salim Baol: Babakan Kökte oturmal m?
Bu süreçte Menderes bata olmak üzere bütün sanklara savunma hakk tannmad. Davalar Hakim Baolun Anlatn, buralara cevap verin sözleri üzerine Arz edeyim efendim eklinde iddialara cevap vermeye çalan Menderesin sözleri hep Ksa kes cümleleriyle kesildi.
Be ay sonra ilk kez hakim karsna çkarlan Menderes ise ruh halini u sözlerle anlatacakt:
Dört-be aydan beri tamamyla tecrit vaziyetinde bulunuyorum ve tek bir odann içinde ve günün 24 saatinde her saat deien bir nöbetçi subayn nezareti altnda hiç kimse ile konumak imkan mevcut olmamak art ile yayorum. Bu itibarla konuma takatim hakikaten zaafa uram bulunuyor.
Durumalar srasnda, Babakanlk Konutunun mutfana tavuk tüylerini temizlemek için alnan cmbz bile konu edildi. Babakanlk Konutu olarak kullanlan Caml Kökteki yabanc devlet adamlar ve büyükelçilere verilen yemeklerin neden örtülü ödenekten karland soruldu.
Bunlarn israf olduunu savunan Hakim Baol, Bir Babakan illa kökte mi oturmal? Barakada oturun! Cmbz, kökte oturmann icab mdr? sorularn yöneltti.
Mahkeme heyeti 592 sanktan 288i için idam istedi
Yassadadaki yarglamalar, 14 Ekim 1960ta balayp 15 Eylül 1961de karara baland. Toplam 19 dosyada toplanan davalar, anayasay ihlal davasyla birletirildi.
Tutuklular vatana ihanet, meclis iç tüzüünün deitirilmesi, Krehirin ilçe yaplmas, CHPnin mallarna el koymaktan suçlu bulundu. Yassada durumalarnda 6-7 Eylül olaylarndan da DP sorumlu tutuldu.
592 sanktan 288i için idam istendi. Karar açklayan Yüksek Adalet Divan, 15 san idam cezasna çarptrd.
Eski Cumhurbakan Celal Bayar, eski Babakan Adnan Menderes, eski Dileri Bakan Fatin Rütü Zorlu, eski Maliye Bakan Hasan Polatkann idam kararlar oy birliiyle alnd.
Celal Bayar hakkndaki karar, ya haddi nedeniyle müebbet hapis cezasna çevrildi.
Eski TBMM Bakan Refik Koraltan, eski TBMM Bakanvekilleri Agah Erozsan, brahim Kirazolu, eski Tahkikat Komisyonu Bakan Ahmet Hamdi Sancar, eski Tahkikat Komisyonu üyeleri Nusret Kiriçiolu, Bahadr Dülger, eski bakan Emin Kalafat, eski milletvekilleri Baha Akit, Osman Kavrakolu, Zeki Erataman ile eski Genelkurmay Bakan Rütü Erdelhun hakkndaki idam kararlar ise oy çokluuyla alnd.
Aralarnda eski bakan, eski milletvekilleri, Tahkikat Komisyonu üyeleri, stanbul Valisi ile stanbul Belediye Bakannn da bulunduu 31 sank hakknda ise müebbet hapis cezas verildi. Sanklardan 92 kiiye 20 yl ile 6 yl arasnda ar hapis, 94 kiiye 5 yl ar hapis cezas verildi. Baz sanklar ksa süreli hapis cezasna çarptrlrken bazlar da beraat etti.
Birçok yabanc ülke lideri, idamlarn durdurulmas için Cemal Gürsel bakanlndaki Milli Birlik Komitesine defalarca çarda bulundu. Bunun üzerine Komite, Celal Bayar, Adnan Menderes, Hasan Polatkan ve Fatin Rütü Zorlu dndakilerin idam cezasn affetti. Celal Bayarn cezas ya haddi nedeniyle ömür boyu hapse çevrildi.
Fatin Rütü Zorlu ve Hasan Polatkan 16 Eylül 1961de sabaha kar, merhum Menderes ise mral Adasnda 17 Eylül 1961de salk muayenesini yapan doktor heyetinden salam raporu alndktan sonra saat 13.21de idam edildi.
Yassada Komutan Güryay: Daraaçlar mralya bir ay önce gönderildi
Dönemin Yassada Komutan Albay Tark Güryay darbeden 25 yl sonra yaplan bir röportajda o döneme ilikin önemli bir itirafta bulunacakt. Mahkemenin sonucunun daha önceden belli olduunu sinyalini veren Güryay, tarihe geçecek damlardan ne kadar önce gönderildi daraaçlar oraya? sorusuna, Bir ay önce falan gönderildi diyecekti.
Güryay, Zorlu için Fatin Rütü Zorlu o kadar mertçe gitti ki. Bunu anlatmak mümkün deil. Hoca Kuran okurken yanln çkard. çok metin adamd. Korkmadan, Allah memlekete hayr versin diyerek gitti ifadelerini kullanmt.
tibar 1990da iade edildi
TBMM tarafndan 11 Nisan 1990da kabul edilen bir kanunla Adnan Menderes ve onunla birlikte idam edilen arkadalarnn itibarlar iade edildi. Ayn kanun uyarnca Adnan Menderes, Hasan Polatkan ve Fatin Rütü Zorlunun naalar, 17 Eylül 1990da mraldan alnarak devlet töreniyle stanbul Vatan Caddesinde yaptrlan ant mezara tand.Türkiye Cumhuriyetinin ilk darbesinin üzerinden geçen 52 yln ardndan 11 Nisan 2012de TBMMde Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu kuruldu. Komisyonda, 27 Mays 1960 Darbesi ve 12 Mart 1971 Muhtras Alt Komisyonu da çalmalarn tamamlad.
Bu arada, TBMM Hukuk Hizmetleri Bakanl, eski Babakan Adnan Menderesin idam kararnn iptalinin mümkün olmad ancak yarglamann yenilenmesinin uygun olaca yönünde 2 Ocak 2013te Dilekçe Komisyonuna görü bildirdi.
Görü yazsnda, Yüksek Adalet Divan kararlaryla ölüm cezasn oy birlii ile tasdik eden Milli Birlik Komitesi kararlarnn TBMM tarafndan iptal edilmesinin mümkün bulunduu ifade edildi. Yazda, Adalet Bakanl, Anayasa Mahkemesi Bakanl ve Babakanlk Devlet Arivleri Genel Müdürlüü ile yaplan yazmalar sonucu temin edilecek belgeler ile dosya içeriinde yer alan belgelerin ayrntl tetkiki neticesinde 5271 sayl Kanunda saylan nedenlerin bulunmas halinde yarglamann yenilenmesi yoluna gidilmesinin uygun olaca kaydedildi.
Adnan Menderesin Yassada durumalarnda avukatln yapan ve daha önce de TBMMye dilekçe sunan avukat Burhan Apaydn, TBMM Hukuk Hizmetleri Bakanlnn Yeniden yarglama yaplabilir görüü üzerine, yeni bir bavuruda bulunarak Yassada kararlarnn yok saylmasn istedi.