çinin Vuhan kentinde ortaya çkan yeni tip koronavirüs (Kovid-19) dünya geneline yaylrken, her ülke virüsle mücadele yöntemlerini gelitirmeye devam ediyor.
Dünya Salk Örgütünün (DSÖ) 23 Mart 2020 verilerine göre, virüs 190 ülke ve bölgede 334 bin 981 kiide tespit edildi ve bugüne kadar 14 bin 652 can ald. Virüsün tüm dünyada en çok can ald ülkeler bata talya olmak üzere çin, spanya ve ran oldu. Türkiyede ise 23 Mart itibaryla 1529 kiiye tan konuldu ve 37 kii yaamn yitirdi.
Koronavirüs ile mücadele kapsamnda alnan tedbirler, bula yollar, belirtiler, tan yöntemleri, a ve ilaç çalmalar, doru bilenen yanllar, maske kullanm esaslar ve Türkiyedeki son durum ve hayata geçirilen uygulamalar, DSÖ ve Salk Bakanlnn uyarlar sonucu güncellendi.
Buna göre, Kovid-19a ilikin merak edilenler ve Türkiyede yaplan çalmalar öyle:
KORONAVRÜS NEDR?
Koronavirüsler, hayvanlarda veya insanlarda hastala neden olabilecek büyük bir virüs ailesi olarak tanmlanyor. nsanlarda, birkaç koronavirüsün Orta Dou Solunum Sendromu (MERS) ve iddetli Akut Solunum Sendromu (SARS) gibi daha iddetli hastalklara kadar solunum yolu enfeksiyonlarna neden olduu biliniyor. Son olarak dünya genelinde çok sayda ülkede ölümlere yol açan koronavirüsün yeni tipi Kovid-19 görüldü ve hala etkinliini sürdürüyor.
KOVD-19 NEDR?
Kovid-19, en son kefedilen koronavirüsün neden olduu bulac hastalk olarak tanmlanyor. Yeni koronavirüs, ilk olarak çinin Vuhan Eyaletinde aralk aynn sonlarnda ate, öksürük, nefes darl eklindeki solunum yolu belirtileri gelien bir grup hastada yaplan aratrmalar sonucunda 13 Ocak 2020de tanmland.
Salgn balangçta bu bölgedeki deniz ürünleri ve hayvan pazarnda tespit edildi. Daha sonra insandan insana bulaarak Vuhan bata olmak üzere, Hubei eyaletindeki dier ehirlere, çin Halk Cumhuriyetinin dier eyaletlerine ve dünyaya yayld.
- BELRTLER NELER?
En yaygn semptomlar ate, yorgunluk ve kuru öksürük. Baz hastalarda ise ar, burun tkankl, burun aknts, boaz ars veya ishal olabiliyor.
Virüsün bulat kiilerin yaklak yüzde 80i özel tedaviye ihtiyaç duymadan iyileebiliyor. Kovid-19 bulaan her 6 kiiden 1i ar hastalanyor ve nefes almakta güçlük çekiyor. Vakalarn yüzde 20si hastane koullarnda tedavi edilebiliyor. Hastalk, genellikle 60 ya ve üzerindeki kiileri daha fazla etkiliyor.
Virüs, yallar ile yüksek tansiyonu, kalp ve diyabet gibi kronik hastalklar olanlarda ölümcül sonuçlara yol açabiliyor. Ate, öksürük ve nefes almakta zorluk çekenlere mutlaka tbbi destekte bulunulmas gerekiyor.
- VRÜS NASIL YAYILIYOR?
Hastalk, kiiden kiiye, Kovid-19lu bir kii öksürdüünde veya nefes verdiinde yaylan küçük damlacklardan ya da azdan bulaabiliyor. Damlacklar kiinin etrafndaki nesnelere ve yüzeylere düüyor. Dier kiiler bu nesnelere ya da yüzeylere dokunduktan sonra ellerini göz, burun veya azna sürdüünde virüs kendisine bulaabiliyor.
- VRÜS HAVA YOLUYLA BULAIR MI?
Bugüne kadar yaplan bilimsel çalmalar, Kovid-19un havadan çok solunum damlacklar ile bulatn gösteriyor.
- ANTBYOTKLER HASTALIIN ÖNLENMESNDE VE TEDAVSNDE ETKL M?
Antibiyotikler virüs üzerinde etkili deil. Kovid-19a bir virüs neden olduundan antibiyotikler ie yaramyor.
- HASTALII TEDAV EDECEK YA DA ÖNLEYECEK BR LAç YA DA AI VAR MI?
Bugüne kadar Kovid-2019u önlemek veya tedavi etmek için a ve spesifik bir antiviral ilaç bulunmuyor. laç ve a gelitirilmesine yönelik de çalmalar yürütülüyor ve olas alar ve baz spesifik ilaçlar klinik aratrmalarla test ediliyor.
- KORUNMAK çN MASKE TAKILMALI MI?
Kovid-19 hastas ya da virüs bulaan birine bakm veriliyorsa maske taklmal. Tek kullanmlk yüz maskeleri sadece bir kez kullanlmal.
- MASKE NASIL TAKILIP çIKARILMALI?
Maske sadece salk çalanlar, bakm görevlileri ve ate ve öksürük gibi solunum semptomlar olan kiiler tarafndan kullanlmal.
Maskeye dokunmadan önce, eller alkol bazl bir el ovma veya sabun ve su ile temizlenmeli. Maskede delik olup olmad incelenmeli. Maskenin doru tarafnn (renkli ksm) darya baktndan emin olunmal. Maske yüze yerletirilmeli, maskenin metal eridi veya sert kenar, burnun ekline göre ayarlanmal.
Maskenin dibi aa doru çekilerek az ve çenenin kapatlmas salanmal. Kullandktan sonra maske çkarlmal. Maskenin potansiyel olarak bula olmu yüzeylerine dokunmamak için maske yüzden ve kyafetlerden uzak tutularak kulaklarn arkasndaki elastik halkalarndan çkarlmal. Kullanmdan sonra maske kapal bir kutuya atlmal.
Maskeye dokunduktan ya da attktan sonra el hijyeni uygulanmal.
- VRÜS YÜZEYLERDE TUTUNUYOR MU?
Kesin olmamakla birlikte Kovid-19un da dier koronavirüsler gibi davrand öngörülüyor. Yaplan bilimsel çalmalarn ön bilgilerine göre, yüzeylerde birkaç saat veya birkaç güne kadar kalabiliyor. Bu süre, yüzey tipi, ortam scakl veya nem oranna göre deiiklik gösterebiliyor.
- Kovid-19 tans nasl konuluyor?
Yeni tip koronavirüs testi 60-90 dakika içinde kapsaml sonuç alnmasna olanak tanyan yerli tan kitinin yan sra 15 dakikada sonuç verebilen hzl tan kiti ile belirleniyor.
- BAST ÖNLEMLERLE KORONAVRÜSÜN YAYILMASINI ENGELLEMEK MÜMKÜN MÜ?
Koronavirüsün yaylmasndan korumak için 14 maddelik kurala uymak gerekiyor.
- 14 KURAL NEDR?
1- Ellerinizi su ve sabun ile en az 20 saniye boyunca sk sk ykayn.
2- Öksürme ve haprma srasnda aznz, burnunuzu tek kullanmlk mendille kapayn. Mendil yoksa dirsek içini kullann.
3- Ellerinizle gözlerinize, aznza ve burnunuza dokunmayn.
4- Souk algnl belirtileri gösteren kiilerle aranza en az 3-4 metre mesafe koyun.
5- Yurt d seyahatlerinizi iptal edin veya erteleyin.
6- Yurt dndan dönüte ilk 14 günü evinizde geçirin, ziyaretçi kabul etmeyin.
7- Bulunduunuz ortamlar sk sk havalandrn.
8- Kap kollar, armatürler, lavabolar gibi sk kullanlan yüzeyleri su ve deterjanla her gün temizleyin.
9- Havlu gibi kiisel eyalarnz ortak kullanmayn.
10- Kyafetlerinizi 60-90 derecede normal deterjanla ykayn.
11- Tokalama, sarlma gibi yakn temaslardan kaçnn.
12- Güçlü bir baklk sistemi için bol sv tüketin, dengeli beslenin ve uyku düzeninize dikkat edin.
13- Souk algnl belirtileriniz varsa yallarla ve kronik hastal bulunanlarla temas etmeyin ve maske takmadan dar çkmayn.
14- Dümeyen ate, öksürük ve nefes darlnz varsa maske takarak bir salk kuruluuna bavurun.
- DORU BLNEN YANLILAR
Uzmanlar, virüsten korunmada bilginin doru kaynaklardan edinilmesinin önemine iaret ederek, doru bilinen yanllardan kaçnlmas gerektii uyarsnda bulunuyor. Uzmanlarn verdii bilgiye göre, en sk bilinen doru bilinen yanllar ise öyle:
YANLI: Her Kovid-19 enfekte olgu, ar ve ölümcül seyretmektedir.
DORU: Hastaln seyrinde yüzde 10-15 orannda ar solunum yetmezlii, böbrek yetmezlii ve çoklu organ yetmezlii görülebilir ve yüzde 2-5 orannda ölümle sonuçlanrken, yüzde 80 orannda hastalk hafif seyretmektedir.
YANLI: Hastalktan korunmak için maske takmanz yeterlidir.
DORU: Maske, kiiyi virüsü kapmaktan yeterince korumaz. Sadece kii hasta ise virüsün bakalarna bulatrlmasna engel olabilir. Hele ki salkl kiilerin toplumda, gündelik hayatta maske takmasna gerek yoktur. Korunmada en önemli yöntem el temizliidir. Eller mümkün olduunca temiz tutulmal ve göz, burun ve aza götürülmemelidir.
YANLI: El dezenfektanlar tüm sorunu çözer.
DORU: Piyasada deiik isimler ile pazarlanan sözde antiseptik, dezenfektan ve mikrop öldürücülerin çou elleri iyi bir su-sabun temizliinden daha çok koruyamayacaktr. Ellerin, sk sk bol sabunlu su ile dikkatle iyice ovularak ykanmas koruyuculuk için yeterli olacaktr. Su ve sabuna ulalamayacak durumlarda 70 derece ve üzerinde bir kolonya veya alkol bazl el dezenfektan da kullanlabilir.
Sk el temizlii cildi kurutarak egzama gibi hastalklara neden olabilir. O yüzden eller günde birkaç kere nemlendirici krem ile nemlendirilmelidir.
YANLI: Burnu tuzlu suyla ykamak, tuzlu suyla gargara yapmak ya da sirke virüsün bulacln engeller.
DORU: Bu konuda hiçbir bilimsel veri yoktur. Hatta tuzlu suyun tuz oran yüksek olursa üst solunum yolu hücrelerine hasar verebilir. Solunum sistemini viral enfeksiyonlardan ya da d etkenlerden korumada bir kalkan özellii gösteren, bakteri ve virüslerin solunum hücrelerine tutunmasn engelleyen mukus tabakas da hasar görebilir.
YANLI: Scak içecekler içmek virüsü öldürecektir.
DORU: Ar scak içecekler, az-boaz bölgesini yakp kavurarak koruyucu epitel tabakay ve önleyici baklk salglarn tahrip ettiinden, faydadan çok zarar verebilir.
YANLI: Enfekte yüzeyleri sadece su ile ya da slak mendil ile silmek yeterlidir.
DORU: Yüzeyler, belli oranlarda sulandrlm (1:100; 1 birim çamar suyu, 99 birim su) çamar suyu ya da deterjanla temizlenmelidir. Basit deterjanlar da koronavirüsü önlemede çamar suyu kadar etkilidir.
YANLI: Sarmsak, soan yemek koronavirüs enfeksiyonunu önler.
DORU: Sarmsak ve soan içerdikleri alisin ve kuvarsetin sayesinde antimikrobiyal özellikleri olan salkl gdalardr ama koronavirüsten koruma gibi bir faydalar bilimsel olarak ortaya konmamtr.
YANLI: çok turu yemek baklk sistemini güçlendirip hastalktan koruyacaktr.
DORU: Ev yapm turularn, içerdikleri probiyotikler sayesinde baklk sistemine bir miktar destek verecei dorudur. Ancak ar miktarda turu tüketimi ar miktarda tuz tüketimine de neden olarak vücudun sv elektrolit dengelerinde deiikliklere ve hipertansiyona sebep olabilir.
YANLI: Kelle paça çorbas baklk sistemi için arttr.
DORU: Baklk sistemini özel olarak güçlendirdii gösterilmi herhangi bir gda yoktur. Önemli olan salkl ve dengeli beslenme alkanldr. Virüslerden korunmada baklk sisteminin önemli olduu dorudur. Bugüne kadar yaplan bilimsel çalmalarla baklk sistemini güçlendirdii kantlanm 3 uygulama vardr. Bunlar, dengeli beslenme, yeterli bir uyku ve düzenli fizik egzersiz eklindedir.
YANLI: Alkolsüz kolonya, el dezenfektan olarak kullanlabilir.
DORU: Bir svnn dezenfektan özellie sahip olmas için minumun yüzde 70 alkol oranna sahip olmas gerekir. Uygun el antiseptii bulunamayan yerlerde yüzde 80-90 arasnda alkol içeren her türlü kolonya da el hijyeninde virüsten korunmada kullanlabilir.
YANLI: Havalarn snmas ile virüs ortadan kaybolacak.
DORU: Scak havann virüsü dorudan öldürmesi gibi bir durum söz konusu deil. Ancak havalarn snmas ile insanlar kapal ve havasz ortamlarda uzun süre vakit geçirmiyor, evler, i yerleri daha iyi havalandrlyor ve böylelikle solunum yoluyla bulaan virüslerin bulama olasl azalyor. kinci olarak da artan scaklk nedeniyle virüs d ortamda daha ksa süre canl kalabiliyor.
YANLI: Kovid-19 sadece yal nüfusu etkileyen bir virüstür.
DORU: Kovid-19 erikin yataki tüm bireyleri etkileyebilir. Hastal ar geçirme olasl, ya ilerledikçe artmaktadr. Özellikle 60 ya üzerindeki bireylerde risk artmakta, 40 yan altnda binde 2 olan ölüm oran 80 yan üzerine çkldnda yüzde 15e ulamaktadr.
YANLI: Kovid-19, laboratuvarda üretilmi bir virüstür.
DORU: Kovid-19 laboratuvar ortamnda hazrlanm bir virüs deildir ve mikroorganizmalarn geçirdikleri doal basamaklar sonucu topluma yaylmtr.
Zaten yeni virüslerin neden olaca salgnlarn Güneydou Asyadan çkmas tp çevrelerinde beklenen bir durumdur. Buradaki youn insan nüfusu ve çeitli hayvanlarn çok sayda olmas, hayvanlar ve insanlar arasnda temasn fazla olmasna, bu da virüslerin deiime urama riskinin artmasna neden olmaktadr.
YANLI: Kovid-19 için a gelitirildi ancak henüz piyasaya sürülmedi.
DORU: Kovid-19 için henüz gelitirilmi kullanlabilecek bir a bulunmamaktadr. Bu alan çok fazla ve hzl ekilde çalma yaplmakta olan bir alandr.
Henüz kullanabilecek bir a olmamakla birlikte devam eden 30 civarnda bilimsel çalma bulunmaktadr. Ancak baklk sistemi ile koronavirüsler arasndaki karmak iliki çok aydnlatlamam olduundan gelitirilecek alarn ne kadar ve ne süreyle etkili olaca bilinmemektedir. Etkili bir ann bir yldan önce gelitirilmesi beklenmemektedir.
YANLI: Kovid-19 tedavisinde antibiyotik kullanm gereklidir.
DORU: Kovid-19 bir virüs hastal olup antibiyotik kullanmnn hastalk seyri üzerine bir etkisi yoktur. Antibiyotikler virüse etki etmez.
YANLI: Kovid-19 evcil hayvanlardan da bulaabilir.
DORU: u ana kadar olan yaplan çalmalarda evcil hayvanlardan insanlara Kovid-19 geçii saptanmamtr.
YANLI: Sosyal medyada gizli ad altnda yaylan belgede yer alan yeni tedbir kararlar alnd.
DORU: Sosyal medyada gizli bal ile yaylan tedbir kararlar doru deildir, gündemde olan ve olacak tedbir kararlar ilgili idari birimler tarafndan resmi yazlar ile tüm topluma gizli olmadan duyurulmaktadr.
YANLI: Kovid-19 kabuklaryla yenilebilen yeillikler ve meyve ile sebzelerde tutunabildii için meyveler kabuklar soyularak yenilmeli, dierlerinin ise tüketiminden kaçnlmal.
DORU: Kovid-19 açsndan meyve ve sebzeleri kabuklar ile yemenin hastalk riskini artrm olduuna dair bir veri bulunmamaktadr. Genel temizlik kurallar dorultusunda meyveler ykanarak kabuklar ile tüketilebilir.
YANLI: Kovid-19dan korunmak için dar çktktan sonra kyafetler de dezenfekte edilmeli.
DORU: Dar çkldktan sonra kyafet dezenfeksiyonu uygulamasnn hasta olmay engelleyici ve rasyonel bir yan yoktur. Kyafetlerin her zaman yapld gibi kirlenme durumlarna göre ykanmalar yeterlidir.
YANLI: Virüsten korunmak mümkün deildir.
DORU: Belirlenen kurallara uyulmas durumunda, virüsten korunmak mümkündür. Özellikle olas ya da kesin tan alm kiilerde, izolasyon kurallarna uyulmas, hastaln yaylmasnda ve hasta kiinin yakn çevresi için hastalktan korunma salanmasnda çok önemlidir.
YANLI: Cerrahi olarak isimlendirilen ve normal maske diye tanmlanan maskeler, gün içinde kullanldktan sonra ykanarak tekrar kullanlabilir.
DORU: Cerrahi maskelerin kullanm süresi 3-4 saat olup, nemlendiinde kirlendiinde deitirilmeleri gerekir. Maske ykandnda koruyuculuk ilevini kaybeder.
YANLI: Vücut direncinin artrlmas için salkl bireylerin de bir an önce baklk kuvvetlendirici destek ürünleri ve vitamin haplar almas gerekmektedir.
DORU: Salkl bireylerin, ek bir destek ürünü almalarna kesinlikle gerek yoktur. Her bireyin yeterli uyku, dengeli beslenme ve düzenli fizik egzersiz gibi kurallara uymas yeterlidir. Ek bir destek ürünü kullanmak, hastalktan korunmak için fayda salamamaktadr. Sadece vücutlarnda vitamin eksiklii olanlarn dardan bu vitamin veya minerali almas gerekir.
- TÜRKYEDE NELER OLDU?
6 Ocakta Türkiye harekete geçen Salk Bakanl Halk Sal Genel Müdürlüü bünyesinde Operasyon Merkezi kuruldu. 15 kiinin görev yapt merkezde koronavirüs ile ilgili dünyadaki tüm gelimeler, anlk takip edilmeye baland.
10 Ocakta Salk Bakanl bünyesinde Koronavirüs Bilim Kurulu oluturuldu. Salk Bakanl, YÖK ve 12 üniversiteden akademisyenlerden oluan Bilim Kurulu Üyelerinin katlm ile ilk Bilim Kurulu toplants yapld.
14 Ocakta 2019-nCoV Hastal Rehberinin ilk versiyonu hazrland. Rehberde; enfeksiyona ilikin genel bilgiler, vaka tanm ve vaka yönetimi, enfeksiyon kontrolü ve izolasyon, hasta bakm ve tedavisi, vaka görülen ülkelere gidecek kiilerin yapmas gerekenler tanmland.