nsanlk, ölümcül Kovid-19 virüsüne çare bulmak için yar içinde. Salgndan çkn umudu olan a çalmalarnda önemli mesafeler kaydedildi. Türk bilim adamlar da a çalmalarn tüm hzyla sürüyor. Bir taraftan da ayla ilgili ortaya atlan iddialar, kamuoyunun gündeminden dümüyor. Türkiyeye 11 Aralktan sonra gelmesi planlanan çinli SinoVac firmasnn gelitirdii Kovid-19 ann özellikleri ve güvenilirlii de merak konusu.
Koronavirüs Bilim Kurulu Üyesi Prof. Dr. Kara, gelecek günlerde Türkiyede uygulanmaya balanmas planlanan ann nitelikleri, etkisi ve dier a çalmalaryla ilgili sorular öyle yantlad:
Soru: Kaç çeit a türü var?
Canl ve ölü (inaktif) alar var. Baz mikroorganizmalar tembelletirebiliyor, bazlarn zayflatabiliyoruz. Böyle olunca hastalk yapabilme kapasiteleri azalyor. Daha dorusu tamamen ortadan kalkyor ya da yaamn devam ettirebiliyor. Nerede devam ettirebiliyor? Uygun bir ortamda. Ortam bozulduu zaman da kendi kendine ölebiliyorlar. Bunlar canl alardr.
Soru: Canl ann avantaj nedir?
Bir kere bile verseniz insan vücudunda çoalmaya çalt, hareket ettii için bizim savunma sistemimiz onu hemen görüyor. Yabanc ve düman olarak alglyor. çok ciddi bir cevap veriyor. Ömür boyu neredeyse koruyucu oluyor. Canl alar zayflatrken mikroorganizmalara öyle diyoruz. Siz mikroorganizma olarak ne istiyorsunuz? Onlarn da temel amac üremek ve çoalmak. Biz ona istedii yiyecei ve gday verdiimiz anda da hzla çoalmaya balyor. Böyle olunca da ihtiyaç duymad, gerek görmedii eyleri zaman içerisinde kaybediyor. çünkü onlar tamak bir yük getiriyor. Nedir o? Bizde hastalk yapabilme kapasitesi. Bunlar kaybediyor ve zayflam oluyor. Biz onlar canl a olarak uyguluyoruz.
Soru: naktif a nedir?
Baz mikroorganizmalar zayflatamyoruz. Ne yaparsak yapalm o mikroorganizmalar hastalk yapma özelliklerini devam ettiriyor. Böyle bir durumda da bu mikroorganizmay öldürerek veriyoruz. Mikroorganizmay canl vermiyoruz ama insan vücuduna ölü olarak veriyoruz. Buna da inaktif halde diyoruz. Ölü olarak verdiimizde bizim temel olarak istediimiz; ada hastalk yapabilme gücü olmayan ama vücudun savunma sistemi tarafndan tannacak, baklk sistemimiz tarafndan örenilecek ve ona cevap verecek bir ekilde immün yantmz olsun istiyoruz. Savunma askerimiz onu görsün, örensin istiyoruz. Alarda da mümkün olduu kadar mikroorganizmalar tantmak istiyoruz.
Canl verdiimizde hareket ettii ve kmldad için immün sistem onu çok iyi tanyor, çok güçlü cevap veriyor ve belki bir kere a yapmak yetiyor. Ölü olarak verdiklerimizdeki skntmz, bu mikroorganizma hareket etmiyor, ölü. Vücut görüyor ama baz durumlarda almyor. O zaman da birkaç doz yapmak gerekiyor. çocukluk çandaki alarmza dikkat edecek olursak üç doz yapyoruz. Hatta arada da hatrlatyoruz. O mikroorganizmay öldürerek insan vücuduna herhangi bir ekilde zarar vermeyeceinden emin olduktan sonra vermemiz, Louis Pasteurdan itibaren bildiimiz ve bugün de çok yaygn uygulanan bir teknoloji. Buradaki problem nedir? Öncelikle bu mikroorganizmay üretmeniz gerekiyor. Ürettikten sonra öldürmeniz gerekiyor. Böyle bir skntmz var yeterli sayda üretebilmek için.
naktif ada bir bütünü vermekten ziyade sadece, insan vücudu olarak düünün, ba ksmn göstersek tannabilir mi? Tannabilir. Böyle olduu durumlarda da sadece o ksmlar veriyoruz. O ksmlar vermenin yolu, onu darda üreteceksiniz. Virüslerde de bizde de bütün bilgi bir koda yazlm vaziyette. O kodlanan ksm versek, bizim vücudumuz da o parçay üretse, vücudumuzun da immün ksm onu görüp cevap verse olur mu? Olur. Ya bütün virüsü öldürüp, verip tantacaz ya da bunu üreten bilgiyi insan vücuduna vereceiz. Bilgi dediimiz ks mRNA. nsan vücudunda bu üretiliyor, buna cevap veriyor. naktifte virüsü öldürüyoruz. Tamamen ölü ekliyle veriyoruz.
Bu yöntemlerden bugün için ülkemizde konuulan iki a ön planda. Bu kodlamay direkt deil de bir baka virüsün içine koyup onun vücudumuzda bunu üretmesini salamaya çalrsak o da AstraZenacann Oxford Üniversitesi ile gelitirdii a. Bunlarn üçü de inaktif alar ama birinde bütün mikroorganizmay veriyoruz, dierinde bilgiyi direkt mRNA olarak veriyoruz, bir dierinde ise o mRNAy bir baka virüse, baka mikroorganizmaya verip onu insan vücudunda çoaltmasn salayarak uyguluyoruz.
Soru: naktif a ile mRNA arasndaki en büyük fark nedir?
naktif ann en büyük dezavantaj, üretimi zor ve pahal. Neden? çünkü sizin çok miktarda bunu üretmeniz gerekiyor. Onu öldürüp ondan sonra da bunu a haline getirmeniz gerekiyor. çok miktardaki virüsü ürettiiniz ortam oluturmak zor ve maliyeti çok yüksek.
mRNA asnn teknolojisi zor ama üretimi kolay. Arada böyle bir fark var. O nedenle maliyet avantaj mRNA asnda ve o virüsün tayc olduu alarda maliyet avantaj var.
Soru: Alar deerlendirilirken hangi kriterlere baklyor?
Bu dönemdeki en büyük isteimiz, aya erken ulaabilmek. Ana kriterimizin de güvenlik olmas gerekiyor. Genel olarak baktmzda inaktif a yllardr kullandmz, teknolojisini bildiimiz, ölü olarak verdiimiz için en avantajls gibi görünüyor. mRNA asnn üretimi kolay, teknolojik olarak belki daha iyi cevap verecek, onu görüyoruz. Bugüne kadar alkn olduumuz bir a deil. Yeni bir teknoloji. Güvenlik tarafnda mutlaka verilerinin çok net olmas ve bilgilerin ortaya konulmu olmas gerekiyor.
Aya bakarken ilaç gibi düünmemek lazm. Alar çok sk ve detayl incelenir. çünkü salkl kiiye yapacaksnz. Sadece bugün deil 3, 6 ay ya da 1 yl sonra da herhangi bir etkisinin olmadndan emin olmamz gerekiyor. Bu bakmdan deerlendirdiimiz zaman, Türkiyenin u dönemde kayplar yükseliyor, önümüzdeki dönem de kayplarn yüksek olma ihtimali olduu için öncelikle ay eriilebilir klmak lazm. Bu bakmdan tüm üreticilerle görüülüyor. Bundan sonraki basamakta, ann çok güvenli olmas lazm ya da güvenliinden sizin bir ekilde emin olabileceiniz bir tarafta durmanz lazm. Sonra da etkinliine bakmanz lazm.
Soru: Bu bilgiler nda alar ne kadar güvenli?
Dünya Salk Örgütünün a yüzde 50 bile etkili olsa kabul edileceine yönelik açklamas oldu. Böyle bir salgn döneminde ay uyguladnzda ne kadar baar elde ediyorsanz o kadar iyidir. Bugün için elde ettiimiz veriler ve aratrcdan gelen bilgiler bu alarn etkinliinin yüzde 90lar civarnda olduunu gösteriyor. En önemli kriterimizin güvenlik olmas lazm. Ülkemiz her iki a grubuyla dünyada önde olanlarla ilgileniyor. Temin ve güvenlik ksmndan bakarak hareket ediyor.
Soru: Türkiyeye gelecek ann güvenilirlii nasl test edilecek?
Türkiye tüm a üreticileriyle görüüyor. lk etapta tedarii garantiye alnm inaktif a var. Ayn zamanda mRNA as var. naktif ann tarihi ve geli zaman belli. mRNA asnn görümeleri de u anda devam ediyor. Bunlardan mümkün olduu kadar da temin edilmeye çallyor. Hzl temin kadar güvenlik taraf önemli. Türkiye u karar net olarak söylemi deil. Bu ay hemen alyorum. demedi. Türkiye, verilerine bakyor. Faz 3 çalmalarn Türkiye de yapyor. Bu konuda çok yetkin bilim insanlar çalyor.
Faz 3 çalmasndaki verilerine bakacak. Bunlar çok olumlu geliyorsa, önümüzdeki günler içerisinde dünyadaki verileri de bu ekilde olumluysa o zaman O ay artk bana gönderebilirsiniz. diyecek. Türkiye, ön görümelerini yapt ve ön artlarn da ayarlad. Bunlar gördükten sonra onlarn gönderilmesine izin verilecek. lk gelebilecek a, inaktif a. lk deerlendirmelerde de her ey olumluysa Türkiye önümüzdeki hafta diyecek ki gelsin.
A gelince hemen yaplacak m? Hayr. Onun da temel nedeni hangi a olursa olsun her ülke kendi testlerini ve uygulamalarn mutlaka yapyor. Tüm testleri yaplm olmasna ramen bir kere daha yaplacak. Bu standartlar salandktan sonra bu a kullanlabilecek. Bu testlerin uygulama süresi 7 günden ksa deil. Bir ksmnn süresi 2-3 gün. Bu testi geçerse, bir sonraki test yaplacak. Onun için de bu sürenin 14 günün altnda olmas mümkün deil. Türkiyeye ilk a 11 Aralkta gelebilecek gibi görünüyor. Geldikten sonra en az 14 gün testleri sürecektir. Bu süre 15 gün ya da 20 gün olabilir. Aradaki testte bir sorun çkarsa tekrar yaplr, deerlendirilir. Testin ileyii srasnda tereddütte kalnrsa o test tekrar yaplr. Bizim a 11 Aralkta gelince en erken yaplaca tarih 25-26 Aralk gibi olur.
Soru: A geldikten sonra nasl bir yol izlenecek?
Türkiye hazrlklarn yapt, sözlemelerini imzalad, artlarn belirledi. Herhangi bir sknt çkarsa sözleme feshedilir. Türkiye, giriimlerinde bulundu. A en erken ne zaman gelecek? Birisi 11inde birisi belki 20sinde gelecek. Bunlarn da hazrlklar yapld. Kendi verilerinde bir problem çkar ya da bir iaret gelirse o zaman Göndermeyin. denilebilir.
Her ey olumlu giderse, 11 Aralkta gelmesi planlanan a, inaktif a. çinden gelecek a. 11 Aralkta geldi, bu hemen Türkiyeye datlacak, tüm noktalara gidecek. Testler yaplmaya devam edilecek. Testler sonunda tamam denilirse Elinizdeki alar uygulayn. denilecek. Testlerde bir ey çkarsa, tüm a geri alnp çine ya da Modernaya geri gönderilecek.
Soru: Gönüllüler üzerinde yaplan alarda yan etki görüldü mü?
Bu bir ön veriydi. Onun detay verileri henüz daha tam olumad. Önümüzdeki günlerde oluup da hepsi iyiyse, hiçbir sknt yoksa o zaman Ay gönderin. denilecek. A o zaman 11 Aralkta gelecek. O sonuçlarn da 7-8-9 Aralk gibi çkmas planlanyor. Her ey tamam denilirse ancak o zaman a gelecek. Kendi güvenlik verilerimize baklarak hareket ediliyor. Ayn deerlendirme BioNTech Pfizer as için de yürüyor. Onun için de giriimde bulunuldu. Orann güvenlik verileri de uygun gelirse o ekilde oradan da istenecek. naktif adaki miktar biraz daha yüksek, buradaki miktar biraz daha düük olacak. Türkiye karar verip uygun derse bu alarn güvenilir olduunu söylememiz lazm.
Soru: Alar nasl saklanacak?
naktif a, ölü a olduu için o normal buzdolab koullarnda saklanabiliyor. Daha rahat datm var. 2-8 derecede saklanabiliyor. Onu mutlaka deerlendirmemiz lazm. Öyle bir avantaj var. mRNA as bilgiyi tad için, bu da çok kolay ykld için eksi 70 derecenin altnda saklanmas gerekiyor. Bu biraz lojistik açdan kstlayclk olabilir. Bunun altyaps da yaplabilir mi? Evet yaplabilir. Türkiye için çok zor olmayacaktr.
Soru: Türkiye neden çin asn kullanacak?
Türkiye nüfus olarak büyük bir yapya sahip. A büyük bir gruba uygulanacak. mRNA teknolojisi, yaygn bir uygulama deil. Verileri var, elimizdeki verilere baktmz zaman hepsi olumlu.
naktif a teknolojisine geldiimizde çok uzun yllardr uygulanyor. Sonuç olarak ölü. Ölü bir mikroorganizmay veriyoruz. Orada olabilecek istenmeyen yan etkileri biliyoruz. Ölü mikroorganizma olduu için kolda biraz ar, kzarklk olur. Bunun ötesinde çok büyük bir yan etki bekler miyiz? Hayr beklemeyiz. Nadir istisnalar olabilir. Böyle bir fark olduu için güvenlik çok önemli. Etkinlikte de birbirlerine yakn olduklarn açkladlar.
Soru: Alarn maliyeti nedir?
çin asnn, inaktif ann maliyeti, mRNA asndan bir miktar daha yüksek. Ada pahal dememek lazm. Salkl kiiye yaptmz bir uygulama. Korumak amaçl yapyoruz. Önceliin güvenlik olmas, arkasndan da etkinlik gelmesi lazm. Güvenlikte çok emin, etkinliinde de iyiyseniz onu tercih edebilirsiniz. çok etkili olabilir, çok yüksek koruyucu olabilir ama güvenlik tarafnda sknts varsa, istenmeyen etkileri fazlaysa bu istenmeyen etkiler kzarklk, hafif atese kabul edilebilir. Daha ar yan etkilere neden olabilme ihtimali varsa o zaman etkinlii düük de olsa Bu tarafa kayabilirim. dersiniz. Erken dönem güvenlik verileri, klasik üretim yöntemi olduu için uzun. Marta ve nisana geldiimizde iki ada da uzun dönem verilerini birbiriyle karlatrabilir hale gelebiliyoruz.
Soru: Ada öncelik hangi kriterlerle belirleniyor?
Koronavirüsün geni bir yelpazesi var. Bir taraf neredeyse ayakta bulgusuz geçirebiliyor, bir taraf da çok ar. Öncelikle her iki tarafa hizmet edebilmesini salayabilmek için salk çalanlarnn alanmas gerekiyor. Tüm dünyay alayabilecek kadar bir aya sahip olunamayacak. Kstl, basamak basamak ilerlenecek.
Salgnn en kötü gidecei dönem bizim için önümüzdeki aylar olacak. Ne kadar aya erken kavuursak o kadar iyi. Belirli sayda gelecekse bu kstl olan miktarla ben en fazla kime avantaj salayabilirim? En kritik gruba.
Salgnn en bandan itibaren özellikle büyüklerimizi korumaya çaltk. Virüsü alrsanz, hastaneye yatma ihtimaliniz yüksek. dedik. Hep 65 yan üzerinden özveri istedik. O zaman a geldiinde ilk korumamz gereken, en yüksek riski olan o gruba a yapmamz lazm.
Türkiye ay, mümkün olduunca yüksek miktarlarda elde etmeye çalyor. Bunu da mümkün olduu kadar hzla, salk çalanlaryla ayn anda 65 yan üzerine yapacak.
kinci aamada kolluk kuvvetlerinin öncelikli olmas gerekiyor. 65 yan üzerinde büyüklerimiz çok riskli ama sonrasnda genç ama altta hastal olanlar bunun içine alyoruz.
Bunun hemen arkasndan öretmenlerimizin gelmesi gerektiini düünüyorum. Bizim geleceimiz, Türkiyenin gelecei. Hepimiz için, çocuklarmz için en önemlisi. Onlarn yaamn da bir an önce normal artlara getirmemiz gerekiyor. Öretmenlerimizin de bizim listelerimizde daha yukarda olmas gerekiyor.
Yaamn gereklilii için tarm ve gdada çalanlarla bu devam edecektir.