12 Eylül 1980de gerçekleen askeri darbenin üzerinden tam 41 yl geçti. Darbenin ardndan ülke genelinde gözalt furyas balad. Aralarnda siyasetçi, gazeteciler, aydn ve yazarlarn da olduu yüz binlerce kii gözaltna alnarak ar ikencelerden geçirildi, çok sayda kii ikence tezgahlarnda can verdi. Ülke genelinde yaanan ikencelerin en ar Diyarbakrda bulunan 5 Nolu Asker Cezaevinde yaand.
Remzi Budancirin kaleme ald habere göre, The Times gazetesinin Dünyann en kötü öhretli 10 cezaevi arasnda sralad Diyarbakr 5 Nolu Cezaevinde darbenin ardndan 1981-1984 yllar 34 kii hayatn kaybetti. Cezaevinde uygulanan ar ikencelerden dolay çok sayda insan akli dengesini yitirirken, onlarca kii sakat kald. Elektrikle ikence, falaka, kaba dayak, lam çukuruna atma, dk yedirme, copla tecavüz uygulanan ikenceler arasndayd. Diyarbakrda 41 yl önce insanlk d ikencelerden geçen madurlar Art Gerçeke konutu.
ASKER SORUMLULARIN KIBRIS GEçM
Ad ar ikenceler ile anlan, 1981-1984 yllar arasnda Diyarbakr 5 Nolu Askeri Cezaevinde kalan tüm tutuklularn ismini zikrettii kii Esat Oktay Yldrand. O tarihte yüzba rütbesinde olan Yldran, 1974te Kbrs Sava sonras Diyarbakr Cezaevine iç güvenlik komutan olarak atanmt. 1981-1984 yllar arasnda Korgeneral rütbesiyle Skyönetim Komutan olan isim ise Kemal Yamakt. Kemal Yamakta Esat Oktay Yldran gibi Kbrsta görev yapm, Kbrs savanda Türk Bar Kuvvetleri Komutanl görevini yürütmütü.
KENCE ÖZEL BRLKLERN GELMES LE BALADI
Ahmet Candan 1980de Diyarbakrda 5 Nolu Askeri Cezaevinde ikence görenlerden. Candan, darbeden önce tutuklananlardan. Cezaevinde yer olmad için askeri alanda tutulduklarn anlatan Candan, darbe olduktan sonra Diyarbakr Cezaevine getiriliyor.
Getirildiklerinde cezaevinde normal askerler olduunu, bu askerlerle pek olumsuzluk yaamadklarn belirten Candan, daha sonra cezaevinin hem içinin hem de dnn özel komando birliklerine devredilmesi ile ikencelerin 1981 yl ylbandan sonra baladn söylüyor. Candan, o dönemde Diyarbakr Skyönetim Komutan ve 7inci Kolordu Komutan Kemal Yamak ile cezaevinden sorumlu olan Esat Oktay Yldrana dikkat çekiyor. Her ikisinin de Kbrstan geldiini hatrlatan Candan, Kbrsn bir özellii var, orada Rumlara, yabanclara kar bir dümanlk hep diri tutuluyordu. Kürt corafyas, Kürdistan bu açdan onlar için bir sahayd. Özellikle Kbrsta aktif görev alanlara görev verdiler. diyor.
KENCE ÜZERNE MÜZAKERE
Candann anlattna göre özel komandolarn gelmesi ile üçer kiiler halinde koulardan alnarak hücrelere götürüldüler. Sistematik ikence yöntemleri ise bu aamadan sonra balad. Öyle bir noktaya geldiklerini ve uygulanan ikence üzerine askerle müzakere yapmaya baladklarn anlatan Candan, yaananlar öyle anlatyor:
Önceden hücrelere geldiklerinde ellerimizi açmyorduk. Onlarda aralksz hücrelere girip ellerinde ne varsa onla vuruyordu. Vururken ayamz demire balyorlard. Anlama yapmak istedik. Elinizi açn dediinizde açarz, ama bu aralksz olmasn. Saatte bir gelin dedik. Bir de vururken ayamz demire balanmasn dedik. Kabul ettiler. Bir saatte bir gelmeye baladlar. Elimizi ayamz tuza koyuyorduk, bir saat geç gelince rahatlyorduk. Yaralardan dolay tuz yakyordu ama inanr msnz biz rahatlyorduk. Kimisinin kemii krlmt, kimisinin parma. Öyle bir haldeydik. Anlamaya bal olarak bir saat aralklarla gelmeye baladlar. 15 dakika aralksz vuruyorlard. Öyle bir duruma geldi ki, biz dövmekten yorulduk bunlar dayak yemekten yorulmad demeye baladlar. Bu anlama yarm gün sürdü. Hayr saatte bir olmaz, sürekli dayak olacak deyip anlamay bozdular. Tekrar gelii güzel, gece, sabah, ölen durmadan gelip vurmaya baladlar. Kimisinin kemii çkm, kimisinin parma krlm. Krlmayanlar gelip dayak atmalarn bekliyordu.
RUMLARIN KANINI çTM
1981de Diyarbakr Cezaevinde kalan kadn tutuklulardan Rahime Kesici Karaka, ikence madurlarndan. Cezaevinde yaadklar ve tank olduu ar ikenceleri 5 Noluda Kadn Olmak kitabnda da anlatan Karaka, koularna gelen Esat Oktay Yldrann özellikle Kbrsta yaptklarn böbürlenerek yüksek sesle anlattna dikkat çekiyor.
Esat Oktay Yldrann özel yetitirilerek Diyarbakrda görevlendirildiini düündüünü anlatan Karaka, O dönem yaplabilecek en kötü eyler, hayal bile edemeyeceiniz en kötü eyler yapld. Gece yars kadn kouunun kaps açlyordu Esat Oktay alkollü bir ekilde askerle içeri giriyordu. Kadnlar taciz ediyordu. Boyumuzu tutup duvara yaptryordu ve nefesimiz kesiliyordu. Tabi o sra taciz ediyordu. Her türlü pislii yapyordu. Askerlerin karsnda bunu yapyordu. Kendisini güçlü his etmesinin tek bir nedeni vard, özel yetitirilmiti. Kbrs savanda Rumlarn kann içtiini söylüyordu diye anlatt.
BEN BURADA SZ TÜRKLETRMEK çN VARIM DYORDU
Ar ikence yöntemlerin uyguland cezaevinde dayatmalardan biri de Türkçe örenme zorunluluu. 70 yanda olup Türkçe bilmeyen yallar Kürtçe konutuu için ar ikenceler gördü. Anneleri ile Kürtçe konuan tutuklular ailelerinin gözleri önünde darp edildi. Türkçe bilmeyen yallar dahil stiklal Mar, Andmz, Gençlie Hitabeyi ezberleyemedikleri için ar ikenceler gördü. Türkçeyi örenemeyenlerin ar ikencelere maruz kaldn anlatan Karaka, Esat Okay açk bir ekilde Ben burada sizi Türkletirmek için varm diyordu. Görü yerinde Türkçe konu, çok konu yazyordu diyor.
BARI: NSAN AKLININ ALAMAYACAI KENCELER UYGULANDI
78liler Giriimi E Bakan Hüseyin Barta Diyarbakr 5 Nolu Askeri Cezaevinde ar ikence görenlerden. Darbeyi gerçekletiren dönemin Genelkurmay Bakan Kenan Evren ve Hava Kuvvetleri Komutan Tahsin ahinkayann yarglad davaya da müdahil olan Hüseyin Bar, dier tanklar gibi cezaevinde ikencenin sistematik olarak her alanda uygulandna dikkat çekti.
nsan aklna gelemeyecek düzeyde ikence yöntemlerinin uygulandn belirten Bar yaananlar anlatt: Dünyann hiçbir yerinde görülmemi ikence yöntemleri hayata geçirildi. Ne kitaplarda yazld, ne de filmlerde var. Dünyann hiçbir yerinde böyle bir uygulama yok. Bir defa sen yoksun. Kafan eik, ayak parmaklarn dnda saa sola gözlerini gezdirmen yasak. Birlikte çkp mahkemeye gidiyorsun, yan yana kaldn kou arkadana bakman ikence nedeni. Lama sokma, dk yedirme, elektrik, falaka, pislik içinde brakma, aç brakma, görüçüler üzerinden ikence, inanç, etnik kimlik ne varsa her ey üzerine ikence uyguland. Herkesin gözü önünde copla tecavüzler yapyorlard. Gözümüzün içine baka baka yaptlar bunu. O insann yakar göü deliyordu. O ses tüm koularda yanklanyor. O sesi duyan herkes dehete kaplp kendinden geçiyordu.
VEDAT AYDINI çIRILçIPLAK SOYUP KOUA GETRDLER
Tpk dier tutuklular gibi kendisinin de ar ikencelere maruz kaldn anlatan Bar, ayn dönemde Diyarbakr 5 Nolu Cezaevinde olan ve ar ikenceler gören Diyarbakrda 1991 tarihinde evinden kaçrlarak katledilen HEP Diyarbakr l Bakan Vedat Aydnn yaad bir ikence olayn anlatt:
Biz kouta 130 kiiyiz. Vedat Aydn baka bir arkadala birlikte mahkemeye götürdüler. Tabi mahkemeye giderken mont giyiniyor. Aceleyle çkt için aadaki dümeyi yanllkla yukardaki ilie geçirmi. Tabi mahkeme yeri var çkn yannda. Karsnda da camlar var. Göz ucundan cama baknca dümeyi yanl iliklediini, yakasnn eri bürü olduunu fark ediyor. Mahkeme huzuruna bu ekilde çkmak istemiyor. Elleri arkadan kelepçeli olduu için düzeltemiyor. Yanndaki askere Lütfen yakam düzeltir misin diyor. Bunun üzerine asker Gardiyan, asker gelin bakn. Bu adam Türk askerine lütfen dümemi düzeltir misin diye barmaya balyor. Vedat Aydn o halde aralarna alp dövmeye balyorlar. Öyle böyle deil. Ba gözü hep yara bere içinde, gözleri ikinlikten görünmüyor. O ekilde mahkemeye götürüyorlar. Mahkemeye götürürken de üzerine oturuyorlar. O halde hakimin karsna çkardklarnda hakim, Vedat Aydn burada m diye soruyor. Vedat Aydn tanmyor. Vedat Aydn benim deyince hakim Gerçekten sen misin dedikten sonra hemen bunu çkarn buradan diyor. Hiç soru sorgulama falan yok. Oradan tekrar döve döve getiriyorlar. Koua getirdiklerinde çrlçplakt. Elbiselerini koltuunun altna koymulard. çeri girince yüzü gözü itii için biz de tanyamadk. Kapdan bize baknca güldü, mahcup bir ekilde kusura bakmayn arkadalar dedi. Bizde hemen üzerini çarafla örterek içeri aldk. Vedat Aydnla birlikte olan dier arkada da o kadar dövmüler ki o da baylm. Koutan 4 arkada gidip elleri ve ayaklarndan tutarak getirdiler içeri. Bu unutulmaz. Sadece bu deil. Bunun gibi yüzlerce binlerce ikence olay yaand.
KOLORDU ANA BNASININ ARKASI KENCE MERKEZYD
Nuri Snrda 1981-84 aras Diyarbakr 5 Nolu Cezaevinde en ar ikence görenlerden. Yaad, tank olduu ar ikenceleri kence Karanlna Doru kitabnda toplad. Snr Diyarbakr 5 Noluda yaad tüm ikenceleri kitabnda yer verdi.
12 Eylül denince akla gelen ve bilinen Diyarbakr 5 Nolu Askeri Cezaevi. Ancak Snrn aktardna göre baka yerler de vard. Diyarbakra getirildiinde u anki 7. Kolordu Komutanlna götürüldüünü söyleyen Snr, kolordu ana binasnn arkasnda bulunan su kulesinin orada ikence merkezi olduunu anlatt. Kendisinin de orada 43 gün ikenceye maruz kaldn aktaran Snr, Mahkemede de söyledim. nsanlarn sürekli getirildii, 24 saat ikencenin uyguland bir yerdi. Gözlerim bal bir ekilde 43 gün orada kaldk. 43 gün gözlerim balyd. Elektrik, filistin asks, falaka, iple tavana asma, tekerlek içine sokma sadece ikence yöntemlerinden bazlaryd. Barmalar, çarmalar Bir ikence merkezinde yaplan her çeit uygulamaya ahit olduk, kar karya kaldk. dedi.
VURUN ULAN VURUN, BEN KOLAY ÖLMEM
Daha sonra oradan Diyarbakr 5 Nolu Cezaevine götürülen Snr, burada uygulanan ikencenin insan onurunu hedef aldn, akl almaz yöntemler uygulandn aktard. 70 yandaki yal tutuklulardan, görüe gelen ailelere kadar herkesin bu ikencelerden geçtiini ifade eden Snr, yaad ve tank olduu ikence yöntemlerinden bazlarn aktard:
Diyarbakr 5 Nolu Cezaevinin her köesinde farkl bir ikence vard. Her yürüyüte, her alanda, mahkemeye götürülürken ikence yaplyordu. Mahkemeye götürüp getirilinceye kadar aracn içinde ikence yaplyordu. Orada insanlk, bakn insan demiyorum, insanla kar suç ilendi. Sabaha kadar Vurun ulan vurun. Ben kolay ölmem. Ocakta küllenmi közüm, kalbimde bir çift sözüm var diye Ahmet Arifin o dizesini sabaha kadar söyleyen bir insann sesini dinledim. O insann sa kaldna inanmyorum.
ASKERLER BRAHM DAYININ SIRTINA BNP ZLETRD
Suruç tarafndan brahim Day vard. 70in üzerinde ya vard. Avluya çkarrdlar. Avluya bakan 4 kou var. Yal bir amcamzd. Askerler srtna binerdi. Her Türk Asker Doar diye bar derlerdi. brahim day bunu bir türlü beceremezdi. Bütün enerjisini kullanarak Hey Türk, Hey Türk iki cümle kurard. Omzundaki yüke dayanamaz yere düerdi. Ondan sonra farkl hakaretler ederlerdi.
KAFA ÜSTÜ LOGARIN çNE SOKTULAR
Düünebiliyor musunuz, bir insann kafasndan tutularak lagara sokulmas nasl bir ey. Bu bende uyguland. Baka insanlarda da uygulandn gördüm. Önce kaba dayakla, bir sürü asker beni ortalarna aldlar. Sonra uzun boylu bir tutukluyu getirerek, Bunu kafa üstü kaldracaksn, lagara sokacaksn dediler. Mustafa o korkusunu yenemedi. Debelendim. Ayamla çenesine vurunca elinden kurtulup bel üstü yere dütüm. Yapabileceim bir ey yok. Ne kaçabilecein bir yer var, ne uçacan bir yer var ne bir kap. Ayaklarmla kendimi logarn içine koydum. Boynuma kadar sokmaya çaltm. Bu defa botlaryla, tekmelerle, coplarla, kamçlarla vurmaya baladlar. Öyle bir ekil ald ki ben o botlardan kurtulmak için kafam pisliin içine soktum. Baktm olmuyor, öldüreceklerse öldürürler diye düünerek, iki elimi logarn kenarndan tutup var gücümle o pislikle dar frladm. Onlar etrafa kaçtlar. Benden kaçmadlar, benimle birlikte pisliin etrafa saçlmasndan dolay kaçtlar. Sonra üzerime geldiler, gözlerimi açtmda bir ranzann üzerindeydim. Demek ki baylmm.
KERPETENLE SALAM OLAN 4 DM çEKT
Bir gün diim aryordu. dareye bildirdik. Bu gece bir ey yapamayz dediler. Dier gün sabah saat dokuz sularyd gelip beni götürdüler revir diye bir yere. Tahta bir sandalye vard beni oturttular. Üzerinde doktor önlüü giymi gibi görünen bir zebani elinde kerpeten. Hangisi aryor diye sordu bende aryan diimi gösterdim. Sandalyeye balayn dedi. Ellerim ve gövdemden beni sandalyeye baladlar, iki askerden biri sama, biri de soluma girdi. Bu benim azma giriti. Barmaya çalyorum baramyorum. Kerpetenle tam dört tane salam diimi çekti.
CEZAEV KENCE LABORATUVARI OLARAK KULALNILIYORU
Cezaevinden çktktan sonra uzun yllar yaadklarnn etkisinden kurtulamadn anlatan Snr, bu vaheti her yerde anlattn söyledi. Arkadalarnn Delimisin, seni bir daha götürüp öldürürler uyarlarn dinlemeyen Snr, yazd kitab 37 ylda tamamlayabildiini söyledi. Olaylar düündüümde kalem elimden düüyordu. Dile getiremiyor yazamyordum. Alyordum. En sonunda iki ay eve kapandm ve yazdm diyen Snr, Diyarbakr 5 Nolu Askeri Cezaevinin ikence laboratuvar olarak kullanldn söyledi. Belirli aralklarla sivil bir ekibin cezaevine gelerek tutuklularla görütüünü anlatan Snr, Tutuklular ikenceden bahsediyordu. Tahminimce bunlar ikencenin insan üzerindeki etkisi, bu ikenceye kar gösterilen direnci inceliyor ve baka yöntemler deniyordu diyerek cezaevinde çok farkl ikence metotlarnn uygulandn söyledi.
NSANLIA KARI LENEN SUç MÜZES OLSUN
1981-1984 yllar arasnda Diyarbakr 5 Nolu Cezaevinde ar ikenceler gören tutuklularn ortaklat tek nokta o tarihte farkl ve akl almaz ikence yöntemlerinin uyguland.
Aradan 41 yl geçmesine ramen o anlar anlatan madurlar gözyalarna hakim olamyor:
Orada nsanlk Suçu lendi diyen madurlar, yaanan vahetin bilinmesi, unutulmamas için Diyarbakr 5 Nolu Cezaevinin müze olmasn talep ediyorlar. Cumhurbakan Recep Tayyip Erdoan, 9 Temmuzda Diyarbakrda yapt konumada, Diyarbakr 5 Nolu Cezaevinde zulüm, ar ikenceler yaandn belirterek anlan Diyarbakr Cezaevinin boaltlarak kültür merkezi yapacaklarn açklamt. Cumhurbakan Erdoann açklamasna tepki gösteren 78liler Giriimi E Bakan Hüseyin Bar, orann nsanla Kar lenen Suç Müzesi olmasn istiyoruz. Nasl ki Almanyada Nazilerin kamplarn dünyadaki insanlara açmlarsa, Diyarbakrdaki 5 Nolu Cezaevi de o ekilde gelecek nesillere braklmal diyen Bar, Bizim kültür müzesine ihtiyacmz yok. Bizim ihtiyacmz var olan, ilenen tüm bu suçlarn tan olan ve tamamyla o suçlarn ilendiini net gösterildii görüntüsüyle, hatta duvar sildiinizde altnda çkan resimleriyle, yazlaryla nasl bir vahet ve barbarln yaratldn gösteren bir utanç müzesi olarak kalmasn istiyoruz.
12 EYLÜL ASKER DARBE BLANçOSU
-Askeri darbenin ardndan bir milyon 683 bin kii filendi, bir milyona yakn kii gözaltna alnd.
-Açlan 210 bin davada 230 bin kii yargland, 7 bin kii için idam cezas istendi,
-517 kiiye idam cezas verildi. Bu cezalardan 50si infaz edildi. 71 bin kii irtica ve komünizm propagandas suçlamasyla, 98 bin kii örgüt üyesi olmak suçundan yargland.
-14 bin kii yurttalktan çkarld. 30 bin kii siyasi mülteci olarak yurtdna gitti.
-Yaklak 300 kii gözaltndayken öldürüldü. 171 kiinin ikenceden öldüü belgelendi.
- 3 bin 854 öretmen, üniversitede görevli 120 öretim üyesi ve 47 hkimin iine son verildi.
-Cezaevlerinde toplam 299 kii yaamn yitirdi.
12 EYLÜL DARBES DAVA SÜREC
12 Eylül 1980 askeri darbesi ile ilgili yarglama, 1980de yürürlüe giren, Milli Güvenlik Konseyi üyelerinin yarglanamayacana dair Anayasann geçici 15inci maddesinin 12 Eylül 2010da referandumla kaldrlmas ile balad. Ardndan Ankara Cumhuriyet Basavcl, askeri darbeyi gerçekletiren dönemin Genelkurmay Bakan Kenan Evren ve dönemin Hava Kuvvetleri Komutan Emekli Orgeneral Tahsin ahinkaya hakknda hazrlad iddianame 10 Ocak 2012 tarihinde Ankara 12. Ar Ceza Mahkemesi tarafndan kabul edildi. Özel Yetkili Ar Ceza Mahkemelerinin kapatlmasnn ardndan dava Ankara 10. Ar Ceza Mahkemesinde devam etti.
2014te sonuçlanan davada Kenan Evren ve ahinkaya darbe suçundan arlatrlm müebbet hapse mahkm edildi. Evren ve ahinkayann rütbelerinin de sökülmesi ve orgenerallikten erlie düürülmesi karara baland.
Hem sank hem de katlanlar tarafndan karar temyiz edildi. Dava Yargtaydayken iki sann da ölmesi üzerine dava dütü.
Hüküm kesinlemedii için Evren ve ahinkayann rütbeleri de er statüsüne indirilmedi. Dosyann gönderildii yerel mahkeme, karara uyarak düme karar verdi.