İranlı şair, filozof, alim ve astronom Ömer Hayyamın vefatının üzerinden 894 yıl geçti.
Dünya bilim tarihinde önemli yeri bulunan Hayyam, şiirlerinin yanı sıra felsefe, edebiyat, matematik ve astronomi alanında 18 önemli esere imza attı.
Ömer Hayyamın doğum tarihi tam olarak bilinmese de çeşitli kaynaklara göre İranın Nişabur şehrinde 18 Mayıs 1048de dünyaya geldi. Hayatının büyük kısmını Nişabur ile Semerkantta geçiren unutulmaz edebiyatçı, eğitimini de bu şehirlerde tamamladı.
Belhte tanınmış bir araştırmacı olan Şeyh Muhammed Mansurinin yanında ilk eğitimini alan Hayyam, Nişabur bölgesinin büyük hocalarından İmam Nişaburlu Mowaffaqın yanında öğrenimine devam etti. Büyük Selçuklu Devletinin veziri ve Siyasetname kitabının yazarı Nizamül-Mülk ile aynı medreseye giden Hayyam, zamanın ünlü alimi Muvaffakeddin Abdüllatif ibn el Lübaddan da eğitim aldı.
Hayyam, kaleme aldığı rubailerinde, dünya, var oluş, Allah, devlet ve toplumsal örgütlenme biçimleri gibi hayata ve insana ilişkin konuları işledi. Evreni anlamak için kendi içinde yaptığı akıl yürütmelerini, eşine az rastlanır bir edebi dille dörtlüklerine yansıttı.
- Celali takvimini hazırladı
Matematik ve astronomi konularında da dünyanın önde gelen bilim insanlarından biri olan Hayyam, çok sayıda bilimsel çalışmaya imza attı.
Şair ve bilim insanı Hayyam, miladi ve hicri takvimlerden daha hassas Celali takvimini hazırladı. Daha çok geceleri astronomiyle ilgilenen Hayyam, geometri ve tıp konularında da çalışmalarda bulundu.
Yapılan araştırmalara göre, Fransız matematikçi Blaise Pascalın soyadıyla anılan Paskal üçgeni ile binom açılımını, Pascaldan önce bulan ve ilk kullanan isim de Ömer Hayyamdı.
Hayyamın düşünce ve duygularını ince bir dille ifade ettiği ve Türkçe başta olmak üzere birçok dile çevrilen rubaileri 158 olmasına rağmen ona isnat edilen rubai sayısı 1000i geçiyor.
Zaman zaman Semerkant, Buhara, Belh ve İsfahan gibi bilim ve sanat merkezlerinde dolaşmayı tercih eden Hayyam, felsefe, edebiyat, matematik ve astronomi alanında 18 esere imza attı.
Selçuklu hükümdarı Melikşaha danışmanlık da yapan Hayyamın, İbn Sina ekolüne sahip olduğu ayrıca Batıni ve Mutezile inanışlarını tercih ettiğine inanılıyor.
- Hayyam lakabına uygun olarak mezarı çadır şeklinde tasarlandı
Lübnanlı yazar Amin Maalouf, birçok dile tercüme edilen ve büyük ilgi gören Semerkant adlı romanında, Hayyamın Selçuklu döneminin ünlü veziri Nizamül-Mülk ve İsmaililik mezhebine dayalı Haşhaşiler tarikatını kuran Hassan Sabah ile arkadaşlıklarını kurgusal bir dille ele aldı.
Ömer Hayyam, 4 Aralık 1131de 83 yaşındayken hayata veda etti. Hayyamın anıt mezarı, İranın kuzeydoğusundaki Rezevi Horasanına bağlı Nişaburda kendi adını taşıyan meydana yakın bir yerde bulunuyor. Rıza Şah Pehlevi tarafından 1934te Tahran Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dekanı, mimar, heykeltıraş ve ressam Prof. Dr. Hoşeng Seyhuna yaptırılan ve inşası 1963te tamamlanan mezar, çadırcı anlamına gelen Hayyam lakabına atıfla çadır şeklinde tasarlandı.
Hayyamın rubaileri, Nişaburun ünlü firuze taşı renginde talik hattıyla 20 bin metrekarelik bahçede beyaz mermerden yapılan, yüksekliği 22, genişliği 18 metre olan anıtın kenarlarına yazıldı.
- Eserleri
Hayyamın eserlerinden ismi bilinen 18i şunlar:
Melikşaha ithaf edilen, astronomi ve takvime ilişkin Ziyc-i Melikşahi, geometriye dair Kitabün fil Burhan ül Sıhhat-ı Turuk ül Hind, cebir ve denklemlere dair Risaletün fi Berahin İl Cebr ve Mukabele, aritmetikle ilgili Müşkilatül Hisab, genel prensiplerle ilgili İlm-i Külliyat, takvim ve yılbaşı tespitine dair Nevruzname, Öklidin bir probleminin çözülmesi metoduyla ilgili, Hollanda Leiden kütüphanesinde bir nüshası mevcut olan Risaletün fi Şerhi ma Eşkele min Musaderat.
Felsefede ontoloji bahsine dair Britanya kütüphanesinde bir nüshası bulunan Risaletün fi Vücud, felsefeyle ilgili Risaletün fil Kevn vet Teklif, fizik konusunda Muhtasarun fit Tabiiyat, meskun yerlerin iklimi ve hava değişikliklerine dair Levazimül Emkine, üç meseleye cevap ve alemde zıtlığın zorunlu olduğuna dair Fil Cevab Selaseti Mesail ve fi Keşfil Hicab, pırlantalı eşyaların taşlarını çıkarmadan kıymetini bulmanın yöntemine dair Mizanül Hikem, altın ve gümüşten yapılmış bir cisimde altın ve gümüş miktarının bilinmesine dair kaleme alınan ve Almanyada Goethe kütüphanesinde bir nüshası mevcut olan Risaletün fil İhtiyal li Marifet.
Allahın alemleri yaratmasının ve insanları ibadetle yükümlü kılmasının hikmetine dair Abdurrahmanel Neseviye Cevab, Nizamülmülk, Arapça rubailerinden oluşan Eşarı bil Arabiyye ve ilim prensipleri Fil Mutayat.