Yeni tip koronavirüs (Kovid-19) salgn tüm dünyay etkisi altna alrken, pandemiden çkn anahtar olarak görülen a gelitirme çalmalar ayn anda birçok ülkede yürütülüyor.
Devlet kurumlar, aratrma kurulular, biyoteknoloji ve ilaç irketleri Kovid-19a kar baklk salayacak bir a gelitirmek üzere seferber olmu durumda.
Devletler ve uluslararas kurulular a çalmalarna daha önce görülmemi miktarda mali kaynak salarken, irketler henüz klinik deneme aamasnda olan alardan yüz milyonlarca doz üreterek büyük riskler alyor.
Dünya Salk Örgütü (DSÖ) kaytlarna göre, 31 Temmuz tarihi itibaryla dünya genelinde 27 Kovid-19 a aday klinik denemelerde insanlar üzerinde test edilirken, 139 a aday klinik öncesi gelitirme aamasnda bulunuyor.
Olaan koullarda bir ann gelitirilebilmesi 10-15 yl kadar süren uzun bir çalma gerektirirken, Kovid-19a kar a gelitirme çalmalarnda bu kadar hzl mesafe katedilmesinde, dünya çapnda etkisini gösteren pandeminin yaratt aciliyetin yan sra DNA teknolojisindeki ilerlemelerin etkisi oldu.
çinin 11 Ocakta yeni tip koronavirüsün DNA dizilimini açklamasnn ardndan dünyann farkl ülkelerindeki aratrmaclar, genetik kopyasn ürettikleri virüs üzerinde laboratuvarlarda çalmaya balad.
Virüsün genetik diziliminin bilinmesi, a gelitirme sürecinin hazrlk safhasn hzlandrarak klinik denemelere hzla geçilebilmesinin yolunu açt.
Öte yandan Kovid-19un genetik yapsnn 2002-2003te çinden dünyaya yaylan iddetli Akut Solunum Yolu Sendromuna (SARS) yol açan koronavirüsle büyük ölçüde örtümesi, aratrmaclara SARSa kar a bulmak için yaplan geçmi çalmalardan yararlanma olana salad.
nsanlar üzerinde test edilen a adaylarndan 3ünün, geçen hafta içinde binlerce denein katlaca üçüncü ve son aama klinik denemelere balad bildirildi.
- Moderna ve mRNA-1273
ABDde Moderna ilaç firmasnn Ulusal Alerji ve Bulac Hastalklar Enstitüsü (NIAID) i birliiyle gelitirdii mRNA-1273 adl a aday için 27 Temmuzda üçüncü aama klinik denemelerin balad duyuruldu.
Merkezi Boston kentinde bulunan Moderna, çinin Kovid-19un genetik dizilimini açklamasndan yalnzca iki gün sonra potansiyel bir a gelitirdiini açklamt.
Ribo Nükleik Asit (RNA) temelli a, virüsün insan hücresine tutunmasn salayan çivi proteini ad verilen enzimi basklayarak vücutta baklk salamay hedefliyordu.
ABD Gda ve laç daresinin (FDA) onay vermesinin ardndan ann klinik denemeleri, 17 Martta Washington eyaletinde balam, mRNA-1273, insanlar üzerinde denenmeye balanan ilk Kovid-19 as olmutu.
A adaynn klinik denemelerin üçüncü aamasnda 30 bin kii üzerinde test edilmesi hedefleniyor.
- Oxford as
ngilterede Oxford Üniversitesi Jenner Enstitüsü ile Oxford A Grubu i birliinde gelitirilen ve üretim lisans ngiliz-sveç ilaç irketi AstraZeneca tarafndan satn alnan ChAdOx1 adl a aday için Brezilyada yürütülen 2. ve 3. aama klinik denemelerinde ise son aamaya geçildii bildirildi.
Lemann Vakf sponsorluunda yürütülen klinik deneme kapsamnda a adaynn 10 bin 260 salkl gönüllü üzerinde test edilmesi hedefleniyor.
A aday, insanlarda basit souk algnlna yol açan bir adenovirüsün zayflatlm ve kendini çoaltamayan bir versiyonunu içeriyor. A aday, Kovid-19un insan hücrelerine tutunmasn salayan çivi proteininin yapay ekilde ifade kazanmasn ve vücudun buna kar koruyucu antikorlar üreterek gerçek virüse baklk kazanmasn amaçlyor.
- Türk bilim insann gelitirdii a da son safhada
Son olarak Almanyada Türk bilim insan Prof. Dr. Uur ahinin kurucu orta olduu biyoteknoloji firmas BioNTechin gelitirdii BNT162b1 adl a adaynn da üçüncü aama denemelere balad kaydedildi.
RNA temelli a, Kovid-19u etkisiz klan kan ekeri enzimleri ile almlayc-balayc mmünoglobulin G antikorlar harekete geçirmeyi, hücre düzeyinde baklk tepkisi yaratan CD4+ ve CD8+ glikoproteinleri artrmay amaçlyor.
ABDde Pfizer, çinde Fosun Pharma ilaç firmalarnn üretim lisansn ald a adaynn dünya çapnda 30 bin salkl gönüllü üzerinde denenmesi amaçlanyor.
- çindeki a çalmalar
Kovid-19un ortaya çkt çinde de 8 a adaynn klinik denemeleri sürüyor. Bunlardan 4ü birinci, 4ü ikinci aamada insanlar üzerinde test ediliyor.
CanSino, Sinopharm, Sinovac gibi kamuya ait ilaç firmalar, çin Askeri Tp Akademisi, Vuhan Viroloji Enstitüsü, Pekin Biyolojik Ürünler Enstitüsü gibi kurumlar ile i birlii içinde a çalmalar yürütüyor.
CanSinonun çin Askeri Tp Akademisi ile i birliinde gelitirdii Ad5-NCov, SinoVacn gelitirdii CoronaVac ve Sinopharmn Vuhan Viroloji Enstitüsü ve çin Askeri Tp Akademisi ile gelitirdii iki a aday en fazla umut balanan çalmalar arasnda görülüyor.
- Hindistan ve Rusya
Hindistanda Zydus Cadila ve Bharat Biotech ilaç irketleri, Rusyada Gamaleya Ulusal Epidemioloji ve Mikrobiyoloji Enstitüsü ile Vector Viroloji Enstitüsü, Kovid-19 a adaylarn insanlar üzerinde test etmeye balad.
Ayrca Japonya, Güney Kore, Tayvan, Singapur, Kanada ve Avustralyada Kovid-19 a adaylarnn klinik denemeleri yürütülüyor.
- Türkiyeden 9 a aday klinik öncesi safhada
DSÖ kaytlarna göre klinik deneme aamasndaki alar dnda dünyada 139 a aday da klinik öncesi deerlendirme aamasnda bulunuyor. Bunlar arasnda Türkiyeden Ege Üniversitesi, Selçuk Üniversitesi, Erciyes Üniversitesi, Mehmet Ali Aydnlar Üniversitesi ile Acbadem Labmed Salk Hizmetleri A., Ankara Üniversitesi, Boaziçi Üniversitesi, Bezmialem Vakf Üniversitesi ve Ortadou Teknik Üniversitesinin a çalmalar yer alyor.
- Kovid-19 as ne zaman hazr olacak?
Tüm bu çalmalarn ne zaman sonuçlanp yaygn olarak kullanlabilecek bir ann ortaya çkaca ise henüz belirsizliini koruyor. Uzmanlar, klinik denemelerde baar kaydedilmesi halinde ann yl sonu ile gelecek yl ortasnda bir zamanda hazr olabilecei tahmininde bulunuyor.
Ancak çok yönlü biyolojik etkileri olan ve zaman içinde mutasyon geçirebilen virüslere kar standart bir a üretmek her zaman mümkün olmuyor. Örnein Kovid-19un öncülü olan SARS koronavirüsünün ortaya çkmasndan bu yana 20 yla yakn zaman geçmesine karn a gelitirilemedi. 1980li yllarda AIDSe yol açan HIV virüsüne kar balatlan a gelitirme çalmalar da sonuçsuz kald.
- Klinik denemeler 3 aamada yaplyor
Bir ann yaygn olarak kullanlabilmesi için 3 aamada insanlar üzerinde test edilmesi gerekiyor.
Klinik denemelerin ilk aamasnda, az saydaki gönüllü salkl denek üzerinde ann güvenli olup olmad ve insanlar üzerindeki olas yan etkileri aratrlyor.
kinci aamada, ann bak tepkilerini uyandrmadaki etkinlii 100den fazla denek üzerinde test ediliyor.
Üçüncü ve son aamada ise ayn ilem, binlerce denekle tekrarlanyor. Tüm bu süreç, aylar ve hatta yllar alabiliyor.
çinin Vuhan kentinde Aralk 2019da ortaya çkan Kovid-19, 200den fazla ülke ve bölgeye yaylarak salgna dönütü.
Dünya genelinde vaka says 19 milyonu aarken, 700 binden fazla kii hayatn kaybetti.