Türkiye Cumhuriyeti tarihinin emir-komuta zinciri içinde gerçekletirilen son askeri darbesi 12 Eylül, idam, kötü muamele ve insan haklar ihlalleriyle zihinlerdeki yerini koruyor.
TRT radyosunda,12 Eylül sabah stiklal Marnn ardndan çalnan Harbiye Mar ve dönemin Genelkurmay ve Milli Güvenlik Konseyi Bakan Orgeneral Kenan Evren imzal Milli Güvenlik Konseyi bir numaral bildirisinin okunmas darbenin balangc oldu. Bu bildiriyi, 5 bildiri daha izledi.
Orgeneral Evrenin darbeye ilikin ... (TSK) Kendi kendini kontrol edemeyen demokrasiyi salam temeller üzerine oturtmak, kaybolan devlet otoritesini yeniden tesis etmek için yönetime el koymak zorunda kalmtr. ifadeleri dikkati çekti.
Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Nurettin Ersin, Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Tahsin ahinkaya, Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Nejat Tümer ve Jandarma Genel Komutan Orgeneral Sedat Celasundan oluan komuta kademesinin de aktif rol ald darbenin ana gerekçesi, güvenlik sorunu olarak gösterildi.
TBMMnin 22 Mart 1980de ilk turunu yapt Cumhurbakanl seçimini, 114 tur oylama yapt halde darbe gününe kadar sonuçlandramamasnn da etkili olduu süreçte, gazeteci Abdi pekçi, Emniyet Müdürü Cevat Yurdakul, DSK ve Maden- Sendikas Genel Bakan Kemal Türkler, MHP Genel Bakan Yardmcs Gün Sazak, Eski Babakan Nihat Erim, Adalet Partisi stanbul Milletvekili lhan Egemen Darendeliolu, CHP stanbul Milletvekili Abdurrahman Köksalolu, MHP Gaziosmanpaa lçe Bakan Ali Rza Altnok ile ei ve kznn öldürülmesi gibi çok saydaki siyasi cinayet de darbeye neden olarak gösterildi.
Konyada 6 Eylülde düzenlenen Kudüs Mitingi de darbe yönetimi tarafndan eriatç giriim olarak gösterildi.
- Yönetime üçüncü açk müdahale
Darbeye giden sürecin hazrlklar, Haziran 1980den itibaren Genelkurmay Karargahnda yaplmaya baland.
Kod ad Bayrak Harekat olan darbe, ilk olarak bütün ordu komutanlarna gönderilen emirle 11 Temmuz saat 04.00te hayata geçirilmek istendi ancak 2 Temmuzda Süleyman Demirelin Babakanlndaki hükümetin güvenoyu almasyla plan ertelendi.
Ayn plan, yine ayn isimle 12 Eylülde sabaha kar uyguland ve ordu yönetime el koydu.
Emir-komuta zinciri içinde gerçekletirilen bu darbe, 27 Mays 1960 darbesi ve 12 Mart 1971 muhtrasnn ardndan Türkiye Cumhuriyeti tarihinde silahl kuvvetlerin yönetime üçüncü açk müdahalesi olarak tarihteki yerini ald.
- Sürgünler ve siyasi yasaklar
Süleyman Demirelin Babakan olduu Hükümetin görevden alnd darbe sürecinde, TBMM lavedildi. 1970 sonrasnda deitirilen 1961 Anayasas uygulamadan kaldrld ve Türkiye siyasetinin yeniden tasarland askeri dönem balad.
Ülke genelinde ilan ettikleri 13 skyönetim bölgesine 13 generali komutan olarak atayan cuntaclar, Türk Hava Kurumu, çocuk Esirgeme Kurumu ve Kzlay dndaki derneklerin faaliyetlerini durdurdu.
Siyasi partileri de laveden askeri yönetim, Süleyman Demirel ile Bülent Eceviti Hamzakoya, Necmettin Erbakan ile Alparslan Türkei ise Uzunadaya sürgüne göndererek, siyasi yasaklar getirdi.
Darbeye liderlik eden 5 generalin oluturduu Milli Güvenlik Konseyi, bütün yetkileri ele ald. Eski Deniz Kuvvetleri Komutan Bülent Ulusuya kurdurulan hükümet, 21 Eylülde göreve balad.
- Darbecilere koruma kalkan
Darbenin ardndan geçen 3 yl içinde önemli kanunlarn tamamna yakn deitirildi ve askeri yönetimin belirledii Danma Meclisi tarafndan hazrlanan Anayasa, yaplan güdümlü referandumla yüzde 92lik Evet oyu ald.
Kenan Evrenin cumhurbakan seçildii bu dönemde askeri yönetim üyelerinin ömür boyu yarglanmasn engelleyen geçici 15. madde Anayasaya eklendi.
- Eren, ya büyütülerek idam edildi
Yönetime el koyan cuntac askerler, acs yllarca hafzalardan silinmeyecek idam kararlarnn da mimar oldu.
Darbeden sonra ilk idamlar, 9 Ekim 1980 tarihinde gerçekleti. lk olarak sol görülü Necdet Adal, ardndan ülkücü Mustafa Pehlivanolu idam edildi. Darbe öncesinde bir askeri inzibat erini öldürdüü gerekçesiyle hüküm giyen 17 yandaki Erdal Eren, 19 Mart 1980ta idama mahkum edildi.
Darbeci Kenan Evrenin 17 yanda astrd Erdal Eren için söyledii Asmayalm da besleyelim mi? sözü ise hafzalardan hala silinmedi.
Erenin idam karar, Yargtay tarafndan iki kere iptal edilmesine ramen, Milli Güvenlik Konseyi tarafndan onaylanan kararla ve ya büyütülerek 13 Aralk 1980de Ankara Merkez Ulucanlar Cezaevinde infaz edildi.
- kenceler, faili meçhuller, yasaklar...
Darbe dönemi süresince milyonlarca kiinin hayatn etkileyen kararlarn altna imza atan cunta yönetimi, yllarca sürecek tartmalara yol açan kararlara imza att.
Darbe sürecinde 650 bin kii gözaltna alnd, açlan 210 bin davada 230 bin kii yargland, 7 binden fazla kii için de idam cezas istendi. 517 kiinin ölüm cezasna çarptrld süreçte, 50 kii idam edildi.
Vatandalktan 14 bin kiinin çkarld bu dönemde, yaklak 100 bin kii örgüt üyesi olma suçundan yargland, 30 bin kii ise sakncal olduu iddiasyla iten çkarld.
kence ve faili meçhullerin çokça yaand dönemde bine yakn film yine sakncal bulunduu için yasakland, 4 bine yakn öretmen, çok sayda üniversite görevlisinin iine son verildi. Yüzlerce gazeteci için de binlerce yla varan hapis cezalar istendi.
- Darbenin sorumlular ilk kez hakim karsnda
12 Eylül 1980 askeri darbesinden sonra yürürlüe giren, Milli Güvenlik Konseyi üyelerinin yarglanamayacana dair Anayasann geçici 15. maddesi, 12 Eylül 2010daki referandumun ardndan kaldrld.
Darbesinin sorumlular ile bu kiilerin emir ve talimatlarn uygulayanlar hakkndaki suç duyurularnn ardndan, darbe döneminin Genelkurmay Bakan, 7. Cumhurbakan Kenan Evren ile eski Hava Kuvvetleri Komutan emekli Orgeneral Tahsin ahinkaya hakknda dava açld.
Ankara 12. Ar Ceza Mahkemesinin, Ankara Cumhuriyet Basavclnn soruturmas kapsamnda, Evren ile ahinkaya hakknda hazrlad iddianameyi, 10 Ocak 2012de kabul etmesiyle Türkiye tarihinde ilk kez bir darbenin sorumlular yarg önüne çkt.
ddianamede iki komutan, Türkiye Cumhuriyeti Anayasasnn tamamn veya bir ksmn deitirmeye veya ortadan kaldrmaya ve anayasa ile teekkül etmi olan Türkiye Büyük Millet Meclisini ortadan kaldrmaya veya görevini yapmasna engel olmaya cebren teebbüs etmek ile suçland.
- Bizi yarglayamazsnz savunmas
lk durumas, Ankara 12. Ar Ceza Mahkemesinde, 4 Nisan 2012de görülmeye balanan davalarn durumalarna, Evren ve ahinkaya, salk durumlarn gerekçe göstererek katlmad. Davann bundan sonraki durumalarnda her iki isim de savunmalarn, tedavi gördükleri hastanelerden sesli ve görüntülü iletiim sistemi üzerinden yapt.
Evren ve ahinkaya, savunmalarnda, suçlamalar kabul etmeyerek, kurucu iktidar olduklarn, mevcut mahkemelerin kendilerini yarglayamayacan savundu.
Cuntac generaller, 13 ubat 2013te, dava nedeniyle haklarnn ihlal edildii gerekçesiyle Anayasa Mahkemesine (AYM) bireysel bavuruda da bulundu. ki eski komutan, davann görüldüü Ankara 12. Ar Ceza Mahkemesine, 12 Eylül iddianamesinin ve kamu davasnn hukuken yok hükmünde olduunun tespiti için dilekçe verildiini ancak mahkemece bu istemin reddedildiini gerekçe gösterdi.
AYM, 26 Haziran 2014te Evren ve ahinkayann bavurusunu, olaan kanun yollar tüketilmediinden kabul edilemez buldu.
- Rütbelerin sökülmesine karar verildi
Dava devam ederken Terörle Mücadele Kanunu ve Ceza Muhakemesi Kanunu ile Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanunla birlikte Ankara 12. Ar Ceza Mahkemesi kapatlnca dava, Ankara 10. Ar Ceza Mahkemesine devredildi.
Cumhuriyet Savcs, 12 Eylül Davasnda verdii esas hakkndaki görüte, sanklar Evren ve ahinkayann, 765 sayl TCKnn Devlet kuvvetleri aleyhine cürümler balkl 146. maddesi uyarnca arlatrlm müebbet hapisle cezalandrlmalarn istedi.
Mahkeme Bakannn açklad hükme göre Evren ve ahinkaya, 21 Aralk 1979da dönemin Babakanna verdikleri muhtrayla Anayasay ve TBMMyi ortadan kaldrmaya ve görevini yapmasn engellemeye teebbüs suçundan, 12 Eylül 1980de de cebren Türkiye Cumhuriyeti Anayasasn tayir, tebdil veya ilgaya ve bu kanun ile teekkül eden TBMMyi skat ve cebren men suçundan eylemlerine uyan 765 sayl TCKnn 146/1. maddesi gereince arlatrlm müebbet hapis cezasna çarptrld. Takdiri indirimle bu cezalar, müebbet hapis cezasna çevrildi.
Evren ve ahinkaya hakknda, Askeri Ceza Kanununun askeri rütbelerin sökülmesine ilikin 30. maddesinin de uygulanmas karar alnd.
- Dava dütü
Kararn ardndan Evren ve ahinkayann avukat, 24 Haziran 2014de kararn bozulmas istemiyle temyiz dilekçesini Ankara 10. Ar Ceza Mahkemesine verdi.
Yargtay 16. Ceza Dairesinin temyiz incelemesi sürerken Evren, 10 Mays 2015te tedavi gördüü Gülhane Askeri Tp Akademisinde 98 yanda, dönemin Hava Kuvvetleri Komutan emekli Orgeneral ahinkaya da 9 Temmuz 2015te 90 yanda hayatn kaybetti.
Yargtay, temyiz incelemesinde sanklarn vefat nedeniyle davann düürülmesi kararn verdi.