Mondros Mütarekesinin 30 Ekim 1918de imzalanmasndan sonra zmir Yunanlar, Adana Franszlar, Antalya ve Konya talyanlar tarafndan igal edildi. Urfa, Mara, Antep, Merzifon ve Samsuna ngiliz askerleri çkt. ngiliz Donanmas ise 13 Kasm 1918de stanbul önlerine demir att.
Vatan topran korumak için yllarn cephelerde geçiren, Yldrm Ordular Grup Komutanlndan 3 Kasm 1918de stanbula dönen Mustafa Kemal, alt ay kald stanbulda kurtulu planlar yapt.
Samsun ve çevresindeki Rumlar, 17-18 Mart 1919 tarihinde Samsuna asker çkaran ngilizleri de arkalarna alarak, yaptklar çete basknlaryla kargaa çkararak, Mondros Atekes Antlamasnn 7. maddesi gerei bölgeyi tilaf Devletlerinin igaline açmak istiyordu.
Rumlarn bu oyunlarna kar Türk halk kendini savunmak için tekilatlanmaya, can ve mal güvenliklerini korumaya çalnca bundan endie duyan ngiliz Yüksek Komiserlii ve Karadeniz Ordusu Bakumandanl, 21 Nisan 1919da stanbul Hükümetine bir nota vererek, bölgedeki gerilimin yattrlmasn, Rumlara kar yaplan sözde saldrlarn önlenmesini istedi.
MRLVA MUSTAFA KEMAL PAA
Bölgede asayii salamas için 9. Ordu Müfettii olarak görevlendirilen Mustafa Kemal, zmirin igal edildii 15 Mays 1919un ertesi günü, Bandrma Vapuru ile yola çkt.
Puslu bir pazartesi günü Samsun sahiline demir atan Bandrma Gemisindeki Mustafa Kemal ve arkadalarn, ilk olarak Havuzlu smailin kulland sandalla Kurmay Binba Mahmut Ekrem Bey karlad.
Mustafa Kemal ve arkadalar, Samsuna ilk admlarn Reji skelesinden att. Birinci Dünya Savanda Ruslar tarafndan kentin bütün iskeleleri bombalanm ancak bir tek Franszlara ait Reji (Tekel idaresi) skelesi salam kalmt. Franszlar o dönemde Samsunda kurulu bir fabrikada sigara üretiyordu. skelenin ad bu nedenle Tütün skelesi olarak da geçiyordu.
Dokuzuncu Ordu Ktalar Müfettii ve Padiahn Fahri Yaveri Mirliva Mustafa Kemal Paa unvan ile Mustafa Kemal, Saat 08.00de Samsuna ulaarak görevine baladna dair stanbula telgraf gönderdi.
Büyük Önder Atatürkün Samsuna gelii, ngilizlerde tedirginlik oluturdu. Samsunda 6 gün kalan Mustafa Kemal Atatürk, 25 Maysta Havzaya geçti. ngilizleri üphelendirmemek için Atatürk, artan böbrek sanclarn ve Havzann kaplcalarnn kendisine iyi geleceini belirterek kentten ayrld.
LK MTNG HAVZADA YAPILDI
Kurtulua giden yolda Mustafa Kemal Atatürkün ikinci dura Havza oldu. lk Müdafa-i Hukuk Cemiyeti Havzada kuruldu. Tekilat ilk toplantsn Ta Mektepte, imdiki Merkez lköretim Okulunda yapt.
lk miting de Havzada yapld. Mustafa Kemal Paann talimatyla gerçekletirilen mitingde, zmirin igali protesto edildi. lk genelge yine Havzada yaymland. 28 Maysta yaymlanan Havza Genelgesi, tüm valilik, kolordu komutanl ve bamsz mutasarrflklara gönderildi. Havza Genelgesi, Mustafa Kemal Atatürkün Samsuna çktktan sonra ilk resmi tepkisi olmas dolaysyla tarihte büyük bir öneme sahiptir.
Türkiye Cumhuriyetinin Kurucusu Atatürk, bu genelgeyle halkn igallere tepki göstererek milli bilincin uyandrlmasn amaçlad.
Bir sonraki dura Amasya olacak Mustafa Kemal, 18 gün boyunca Havzada Milli Mücadele için önemli admlar att.
Havzadaki hareketlilikten haberdar olan ngilizlerin yapt bask ile Atatürk, Dokuzuncu Ordu Müfettilii görevinden alnd. Mustafa Kemal Atatürk, Havzallara sivil olarak veda etti.
Gazi Mustafa Kemal ve silah arkadalarnn Samsuna çkarak yakt Milli Mücadele mealesi srasyla Amasya, Erzurum ve Sivasta da yaklarak tüm yurda yayld.
HEDEF KURTULU VE CUMHURYET
Ondokuz Mays Üniversitesi (OMÜ) Atatürk lkeleri ve nklap Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Müdürü Prof. Dr. Kaya Tuncer çalayan, AA muhabirine, 19 Maysn sadece Türk milletinin deil bütün Ortadounun ve Avrupann kaderini etkileyen bir olay olduunu söyledi.
Büyük Önder Mustafa Kemal Atatürkün Samsuna iki büyük amaç dorultusunda geldiini belirten çalayan, Birincisi, ülkemizin düman igalinden kurtarlmas noktasnda silah arkadalar ve Türk milleti ile bütünleerek anl mücadele balatmak, ikincisi ise bu ülkede milli iradeyi hakim klacak cumhuriyet rejimini ina etmek. dedi.
Bu fikrin stanbulda ortaya çktn ve 6 ay stanbulda kalan Atatürkün arkadalaryla bunu deerlendirdiini anlatan çalayan, öyle devam etti:
Milli mücadele fikrinin öznesi milletti. Askerlerimiz, komutanlarmz bata Atatürk olmak üzere bu fikri gündeme getirdiler. Kurtuluun bu ekilde mümkün olacan düündüler ama bu düünceyi gerçekletirebilmek için millet ne kadar bunun yannda yer alacak belli deildi. Bu açdan Samsun, Mustafa Kemal Paa için milletin nabzn yoklama, düüncelerinin gerçekleip gerçeklemeyeceinin ortaya çkaca bir yer olarak tarihi ve kritik bir önem tayordu. Bir Samsunlu olarak o tarihte bizim ecdadmz Paaya bu cesareti vermitir.
ATATÜRK DE SAMSUNU UNUTMAMITIR
Atatürkün 1924 ylndaki, Ben Samsunu ve Samsun halkn gördüüm zaman memleket ve millete ait bütün düüncelerimin, kararlarmn her durumda gerçekletirilebilir olduuna bir defa daha kuvvetle inandm. Samsunlularn durumlarnda gördüüm, gözlerinde okuduum vatanseverlik ve özverilik, ümit ve düüncelerimi doru karara ulatrmaya yeterli gelmiti. sözlerine iaret eden çalayan, Mustafa Kemal Paa Samsunludan u mesaj alr net bir ekilde, Milli mücadele fikri doru bir fikirdir, bu fikrin öznesi olan millet, Samsunlularn özelinde bu mücadelede yer alacaktr. Samsunular adna bu çok önemli. ifadesini kulland.
Milli mücadele fikrinin stanbulda doduunu, Samsunda olgunlatn dile getiren Prof. Dr. çalayan, sözlerini öyle tamamlad:
Samsun bu manada gerçekten Milli Mücadelenin ilk kvlcmnn çakld, ilk atein yakld yerdir. Biz de Samsun olarak bununla gurur duyuyoruz. Samsun Atasn hiçbir zaman unutmamtr. 1926da 19 Mays Gençlik ve Spor Bayramnn temelleri Samsunda atlmtr. Samsunda Gazi Günü kutlamas olarak Samsunlular bunu balatm 1938e kadar yerel bir kutlama olarak devam etmitir. 1938de tüm yurtta bayram olarak kutlanmaya balanmtr. Samsun bu günün kymetini unutmamtr. Atatürk de Samsunu unutmamtr, Karadeniz gezilerinde en uzun kald yer Samsun olmutur. Atatürk ve Samsun arasnda derin bir gönül ba vardr ki zaten 19 Mays Atatürk Benim doum günüm diye deerlendirmitir. Bu Samsunun Atatürk nezdinde de ayr bir yeri olduunun göstergesidir.