nsanln 11 bin yldr kulland para, zaman içinde eklinden malzemesine kadar büyük deiime urad. Deniz kabuklar, boncuklar ve baz deerli madenlerin kullanld dönemleri gören para, bugün cüzdanlarda ve ceplerde, madeni bozukluklar ve banknotlarla yerini alyor.
Türkiyede Cumhuriyet döneminin ilk kat paras, 5 Aralk 1927de tedavüle çkarld. Tarihte ve Türkiyede parann serüveni öyle geliti.
Binlerce yldr parann ekli, malzemesi ve etkisi deise de gücü deimedi. 11 bin yllk geçmii olan para, kimi zaman deniz kabuklarndan ve boncuklardan ama çounlukla deerli madenlerden yapld.
Aratrmac-yazar Dursun Ali Yaz, tam anlamyla madeni para olmasa da sikke benzeri en erken objelerin, Gaziantepin slahiye ilçesine bal Zincirli yöresinde bulunduunu söyledi.
Milattan önce 8inci yüzylda baslm disk eklindeki bu paralarn, sikke düüncesinin öncü uygulamalar olduunu belirten Yaz, para denildiinde ilk olarak neden Lidyallarn akla geldiini öyle açklad:
çünkü külçe veya çubuk halindeki tart paralar küçük ebatlara bölerek hem arln hem de ayarn onaylayp, devlet garantili ilk standart paray onlar üretti. Yaptklar müthi bir inovasyondu. O günden bu yana devletin egemenliini ispatlayan karinelerden biri de para oldu. Sikkelerin ölçü ve ayarna devlet garantisi verilince, keçiboynuzu çekirdei veya mihenk tana ihtiyaç kalmad. Parann dördüncü formu olan madeni para, öylesine mantkl bir bulutu ki aradan geçen 2 bin 500 yla ramen Butan, Laos ve Beyaz Rusya haricindeki hiçbir ülke bu icattan vazgeçemedi.
çNLLER KAIT PARAYA UçAN PARA DYORDU
Uygarlk tarihindeki ilk kat paray basan çindeki Tang Hanedanlnn (618-907) bu paralarn üzerine say, mühür ve devletin taahhüdünü ekledii bilgisini veren Yaz, yuvarlak ey anlamna da gelen yuan isimli madeni paraya alkn çinlilerin, kat paralar kolayca benimsemediini ve onu uçan para diyerek küçümsediini anlatt.
Yaz, bilinen en eski kat parann 15inci yüzyldaki Ming Hanedanl döneminden kaldn belirterek, dut aacnn güçlü liflerinden üretilmi bu banknotu sergileyen British Museumun, elindeki tarihi esere bir sayg ifadesi olarak 1920lerde Londrada küçük bir bahçeye dut aaçlar diktiini dile getirdi.
Tahta kalpla baslan bu paralarn boyutunun bugünün banknotlarndan büyük olduunu ifade eden Yaz, Banknot 600 yllk olmasna ramen kadifemsi yumuakln ve gri rengini muhafaza ediyor. diye konutu.
Yaz, zamanla Ming Hanedanl fazladan para basmann cazibesine kaplnca parann deerinin oldukça dütüünü ve 1425 ylnda uygulamaya son verildiini belirterek, dünyann ilk kat parasn basan çinlilerin, karlksz para basmann zenginlik getirmediini de ac ekilde tecrübe eden ilk devlet olduunu bildirdi.
KAIT PARALARDAN KORKAN FRANSIZLAR, KAIT FABRKALARINI YAKTI
çinden uçarak Avrupaya gelen kat paralarn, önlerindeki siyasi ve bilimsel engelleri atn vurgulayan Yaz, talyada balayan kat para denemelerinin Hollanda, Almanya, Rusya, sveç ve ngiltereye sçradn ancak hepsinin baarsz olduunu söyledi. Yaz, ABDnin banknot denemelerinin de hüsranla sonuçlandn ifade etti.
Özellikle Fransz halknn kat para alerjisinin ileri düzeye çkt bilgisini veren Yaz, Franszlar, para baslacak korkusuyla kat fabrikalarn yakyorlard. Binlerce yldr kullandklar metal paralardan vazgeçmek mantkl gelmiyordu. diye konutu.
OSMANLIDA LK KAIT PARA
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankasnn (TCMB) resmi internet sitesinde yer alan bilgilere göre, ilk Osmanl banknotlar, Abdülmecit tarafndan 1840 ylnda Para Yerine Geçen Kat, yani faiz getirili borç senedi veya hazine bonosu niteliinde çkarld.
Bu paralar matbaa basks eklinde deil, elle yaplm ve her birine de resmi mühür baslmt. Bunlarn, zaman içinde taklidinin kolayca yaplmas ve kat paraya güvenin azalmas nedeniyle 1842 ylndan itibaren matbaada bastrlmasna balanarak el yapm olanlarla deiimi saland.
Osmanl yönetimi, 1915 ylndan itibaren altn ve Alman hazine bonolarn karlk göstererek 4 yl boyunca 7 tertipte toplam 160 milyon lirann üzerinde banknot çkard. Bu banknotlar evrak- nakdiye adyla Türkiye Cumhuriyetine intikal etti.
TÜRK LRASININ 93 YILLIK SERÜVEN
Türkiyede 4 Aralk 1927ye kadar Osmanl kat paralar kullanld. ngilterede Thomas De La Rue tarafndan baslan banknotlar ise 5 Aralk günü tedavüle sunuldu.
Banknotlar, 1 Kasm 1928 Harf Devriminden önce bastrld için ana metinleri eski yaz Türkçe, kupür deerleri ise Franszcayd. Banknotlarn üzerinde Hicri 1341, Miladi 1925 yazyordu.
Henüz TCMB olmad için banknotlarn üzerinde dönemin Maliye Bakan Mustafa Abdulhalik Rendann imzas bulunuyordu.
E1 Emisyon Grubu (1. Emisyon) banknotlardan toplam 7 kupür basld. Söz konusu 1-5-10-50-100-500 ve 1000 liralarn deeri, nadirlikleri nedeniyle bugün 10 bin lira ile 1000 Cumhuriyet altn arasnda deiiyor.
çFTç VE BOZKURT FGÜRLÜ BANKNOTLAR
Anadolu Antikaclar Birlii Bakan Yardmcs Necati Doan, Cumhuriyet tarihinin ilk banknotlarna ilikin bilgi verirken, o dönem en küçük banknot olan 1 lirann üzerinde çift süren bir çiftçi, 5 ve 10 lirann üzerinde ise hilal içinde bir bozkurt bulunduunu söyledi.
Doan, bunu Türklüün timsali olarak Atatürkün özellikle koydurduunu bildirdi.
1-5 ve 10 liralarn arka yüzlerinde Ankara resmedilmiti. 50 lirada ise ilk defa Atatürkün portresi yer ald. Parann arka yüzüne Karahisar Kalesi konuldu.
100 ve 500 lirann ön yüzünde de Atatürk portresi yer alrken, arka yüzünde srasyla Ankaradan bir ta köprü ve Sivas çifte Minareli Medrese vard.
- TCMB MÜZESNDE TEK EKSK BANKNOT EFSANE 1000 LRA
Efsane olarak nitelendirilen 1000 liralarn ön yüzünde Atatürkün hilal içinde portresi, arka yüzünde ise Sakarya Demir Yolu Hatt ve Geyve Boaz yer alyor.
1927de piyasaya sürülen ve 1939da tedavülden kaldrlan bu paradan 15 bin 374 adet basld ancak 23 tanesi TCMBye dönmedi.
30 yllk aratrmalar sonucunda koleksiyoncularn elinde 6-7 tane bu 1000 liralk paralarn olduu tahmininde bulunan Doan, TCMBnin müzesinde tek eksik para budur. Bu parann alm gücü o dönemde neredeyse 1000 Cumhuriyet altnna e deerdeydi. diye konutu.
TÜRKYEDE LK BANKNOT 5 LRAYDI
E2 Emisyon Grubunda yer alan 5 Türk liras, TCMBnin tedavüle çkard ilk banknot oldu.
E3 Emisyon Grubu banknotlar ise 1942-1947de dolama çkarld.
E5 Emisyon Grubunda, Türkiyede kurulan Banknot Matbaas tarafndan baslan ilk banknot olan III. Tertip 100 Türk liras 1958de dolama çkarld. Halk arasnda Mor Binlik olarak adlandrlan 1000 Türk liralk banknot da bu grubun içindeydi.
1979 ylndan itibaren dolama verilen 7. Emisyon Grubu banknotlarn tamam TCMB Banknot Matbaasnda basld.
PARADAN 6 SIFIR ATILMASI TARH ADIM OLDU
1970lerden itibaren Türkiyede yaanan kronik enflasyon Türk lirasnn itibarn olumsuz etkiledi.
1 Ocak 2005te Türk lirasndan 6 sfr atlmas tarihi bir adm oldu. Dolama çkarlan E8 Emisyon Grubu banknotlarda para biriminin bana geçici olarak Yeni ibaresi eklendi. 50 ve 100 Yeni Türk liras ilk defa basld.
E9 Emisyon Grubu banknotlarda ise 1 Ocak 2009da Türk lirasndan Yeni ibaresi kaldrld.
KOLEKSYONERLER çN EN DEERLS ORTASI DELK YARIM KURU
Türk Nümismatik Dernei Yönetim Kurulu Bakan Yardmcs Altan Günaydn, para koleksiyonerleri için baz paralarn öne çktn belirterek, Cumhuriyetin madeni paralar arasnda en kymetlisi 1948de baslan pirinçten yaplm, ortas delik yarm kurutur. Nominal olarak en deersizdir fakat nadir bulunmas nedeniyle koleksiyoncular arasnda en deerli madeni paradr. Bugünkü piyasa deeri 20-25 bin lira arasnda deiiyor. dedi.