Dünyann koronavirüsle tanmas, 2019un son günlerinde, çinin Wuhan ehrinden gelen gizemli bir solunum yolu hastal nedeniyle 50den fazla kiinin öldüü haberleri ile oldu. 23 Ocak 2020de, koskoca bir ehrin, Wuhann karantinaya alnd duyulduunda, tüm dünyann gözü birden çine çevrildi.
Bilim insanlar ve DSÖ, birkaç hafta içinde bu yeni solunum yolu hastalnn koronavirüs ailesinden gelen yeni bir virüs nedeniyle olduunu, Sars-Cov2 ad verilen bu yeni vürüsün ilk kez 2019 ylnda çinde görülmesinden dolay da hastaln Covid-19 olarak adlandrlacan açklad. 30 Ocak 2020de Türkiye bata olmak üzere, tüm dünyada çin uçular durduruldu, üpheli belirtileri olan yolcularla ilgili takipler balad.
nsanolu, spanyol gribinden sonra, bu kadar yaygn bir pandemiyle ilk kez karlaacak, 2 ylda tüm dünyada neredeyse yarm milyar insan enfekte edecek, 6 milyon kiinin ölümüne neden olacak bir hastaln ilk kvlcm da Wuhandan çkm olacakt. Türkiyede ise bu saylar 2 ylda 14.5 milyon vakaya, 96 binin üzerinde ölüme ulaacakt
VRÜSÜN HEDEFNDEK LK K ÜLKE: çN VE TALYA
12 Ocak 2020de Dünya Salk Örgütü tarafndan yaplan resmi yaynlara göre semptomlarn ilk balangç tarihi 8 Aralk 2019 olarak açkland, Mart 2020de, ünlü tp dergisi The Lancette yaynlanan ve dorulanan ilk 41 vaka üzerinde yaplm olan bir aratrmaya göre ise, semptomlarn ilk balangç tarihinin daha da öncesine, 1 Aralk 2019a ait olduu bildirildi.
DSÖnün Kovid-19u tüm dünyay etkisi altna alan bir pandemi olarak ilan etmesi ise 11 Mart 2020de gerçekleti. Salgnn ilan edilmesinden yaklak 6 ay sonra da yaplan incelemelere göre 18 Aralk 2019da talyann Milano ve Torino kentlerinden toplanan atk sularda virüsün izlerine ulald açklanacakt.
çinden sonra ikinci vaka haberleri talyadan geldi. 31 Ocakta, çinden gelen bir turist gemisi ile hastaln Avrupaya da tand ortaya çkt. Bilim insanlar hastaln belirtilerinin SARSa benzediini açklam, tüm Türkiye ilk kez binlerce kilometre ötedeki çinden gelen görüntülerde beyaz tulumlar içindeki salk görevlileri, karantinalar, sokakta aniden ölen insanlar, birkaç gün içinde inaa edilen pandemi hastaneleri ile tanm, daha sonra talyadan gelen hastane görüntüler ile korku daha da artmt. çünkü dünyann hiç hazrlkl olmad bu ani salgnda, her geçen gün hastaneler vaka saylarna yetiemiyor, koridorlarda ölen hastalar, youn bakmlarda solunum cihaz yetmedii için ya ya da risk durumuna göre hasta seçiminin yapld yönündeki tüyler ürperten yeni haberler geliyordu.
YURT DIINDAN GELENE 14 GÜN KARANTNA KURALI
Türkiye, çinden gelen haberlerin ardndan hzla pozisyon ald ve ilk olarak Ocak ay sonunda Türkiyenin pekçok önemli kurumundan enfeksiyon uzmanlar, halk sal uzmanlar, epidemiyologlar, virologlardan oluan Salk Bakanl Koronavirüs Bilim Kuruluö oluturuldu. Sonraki haftalarda Türkiye, her yeni güne, pandemiyle mücadele için Bilim Kurulunun önerdii yeni bir önlem ve uygulama ile uyanmaya balayacakt.
23 ubatta ran snr kaplar kapand ve uçular durduruldu. 28 ubatta DSÖ küresel yüksek risk seviyesini çok yüksek risk olarak güncelledi. 29 ubatta talya, Irak ve Güney Kore uçular durduruldu. 1 Mart 2020 itibariyle Salk Bakanl tarafndan, yurt d gelili tüm yolcular HSYS (Halk Sal Yönetim Sistemi) ile kayt altna alnd. Yurtdndan dönülerde 14 gün kuralö getirildi, UMREden dönen uçaklara salk ekipleri yerletirildi. Yurt dndan gelenlere, örenci yurtlarnda 14 gün karantinada kalmak zorunlu hale getirildi.
TÜRKYEDE LK ÖLÜM 15 MARTTA GERçEKLET
11 Mart 2020de Salk Bakan Dr. Fahrettin Kocann ülkemizdeki ilk vakann tespit edildiini açklamasyla, gözler, her gece yars Ankarada, Salk Bakan tarafndan yaplan basn toplantlarna çevrildi. 12 Martta ilk olarak yüzyüze eitime ara verildii açkland, ardndan spor müsabakalarnn seyircisiz oynanmas karar alnd. 13 Martta kronik hastalarn salk tesislerine gitmelerine gerek kalmadan ilaç temin edebilmeleri için kronik hastalk raporlarnn, sürekli kullanlan ilaç ve malzemelerin rapor süresi uzatld.
Salk tesislerine, hasta ziyaretleri ve refakatçiler için kstlama getirildi. Türkiyede koronavirüsten ilk ölüm ise 15 Mart 2020de gerçekleti. Bakan Koca bu kayb, Bugün ilk kez bir hastam kaybettim. Toplumu temsilen en yakn takip eden kiilerdenim. Kendisi 89 yandayd sözleriyle duyurdu. stanbulun turizm ve döviz merkezi Kapalçar, önlem amacyla ilk kapatlan merkezi oldu. Bu srada TÜBTAK ile Salk Bakanl Türkiye Salk Enstitüleri Bakanl (TÜSEB) bünyesinde de a ve ilaç çalmas platformlar kuruldu, pekçok bilim insan bu yeni gizemli hastaln tedavisi ve asn gelitirebilmek için çalma maratonuna balad.
LK KISITLAMALAR 65 YA VE ÜSTÜNDEKLERE GETRLD
19 Mart 2020de Korona Önlem uygulamas hayata geçirildi. Uygulama sayesinde dijital olarak binlerce vaka ve temasl takibi gerçekletirildi. Ayn gün, tüm ligler ve müsabakalarn ertelendii açkland. Salgnn yaylm hzn düürmek için ilk olarak 22 Martta 65 ya ve üstü kiilere youn saatlerde sokaa çkma yasa uygulamas balatld. Kafe ve restoranlarda paket servise geçildi. 24 Martta Salk Bakan Koca, çinden virüse iyi geldii düünülen favipiravir etken maddeli ilacn getirildiini açklad. 27 Mart 2020de, beyaz tulumlar içinde sahaya inecek binlerce kiilik salk ordusu, yani filyasyon ekiplerinin sahadaki dijital gözü kula olan FTAS uygulamas hayata geçirildi. Halk filyasyon kelimesinin tam anlamn bu uygulamalarla örenmeye balad.
KOVDDEN LK YTRDMZ DOKTOR PROF. DR. CEML TAçIOLU OLDU
1 Nisan 2020de hastaln tüm Türkiyeye yayld açkland. Sahadan hiç ayrlmayan salk çalanlar içinde Kovidden ilk kayp stanbulda oldu. Hastala yakaland günlerde tüm tedavileri benim üzerimde deneyebilirsiniz diyen stanbul Tp Fakültesi Dahiliye Anabilim Dalndan Prof. Dr. Cemil Taçolu, meslektalarnn tüm çabalarna ramen 1 Nisan 2020de 67 yanda hayatn kaybetti. Ad, birkaç hafta sonra açl gerçekletirilen ve Okmeydan Eitim Aratrma Hastanesinin yerine inaa edilen ehir hastanesinde ölümsüzleti. Ayn günlerde Türkiye, ABDden sonra ilk kez hastal geçirmi kiilerden alnan kanla yaplan ve ar durumdaki hastalar için çare olabilecei düünülen immün plazma (ya da konvelesan plazma) tedavisine balanacan ilk kez DHAdan örendi. lerleyen aylarda bu tedavi ekli, yeni varyantlarn ortaya çkmasn kolaylatrabilecei yönündeki aratrmalar nedeniyle braklacakt. Ancak salgnn balarnda, henüz hiçbir tedavisi olmayan bir hastalk yüzünden pekçok ölümcül durumdaki hastaya bu tedavi uygulanmak zorunda kalnd.
HALK, PCR TESTNN NE OLDUUNU PANDEMYLE BERABER ÖREND
3 Nisan 2020de 30 büyük ehir ve vaka saylarnn yüksek seyrettii Zonguldaka giri çklar kstland. 4 Nisanda 20 ya ve alt çocuk ve gençleri de kapsayacak ekilde sokaa çkma kstlamas geniletildi. 11-12 Nisan 2020de ise, 2000 ylndaki nüfus saymndan 20 yl sonra ilk kez tüm ülke çapnda bir sokaa çkma yasa ilan edildi. Hafta sonlar için uygulanan kstlamalar bir süre sonra geniletildi, yüzyüze eitime aylarca ara verildi, restoran, kafeler kraathaneler, alveri merkezleri kapatld, adliyedeki durumalar dahi ertelendi. Tüm dünyada olduu gibi Türkiye de pandemi yüzünden tam anlamyla eve kapand, kamuoyu uzaktan çalma ile tanmak zorunda kald. Mart sonunda PCR testlerine kavuan Türkiyede 2 Nisandan itibaren PCR test sonuçlar e-Nabzdan görülebilir hale getirildi. Bata, belirlenen özel hastanelerde de ücretsiz yaplabilen PCR testlerinde ilk günler sonuçlarn çkmas 2-3 günü bulurken, TÜSEB ve Salk Bakanlnn hzl hareket etmesiyle laboratuvar kapasiteleri hzla artrld, test sonuçlarnn birkaç saatte alnmas saland. Pandeminin bandan Omicron varyantnn yaygnlat geçtiimiz aylara kadar, PCR pozitif çkan vaka ve temasllarna 14 gün karantina kural getirildi. Yaygn alamalarn ardndan al olan temasllarn karantina zorunluluu kaldrld. Bu yln banda ise karantina süresi 7 güne düürüldü.
HES, PANDEMNN LANINDAN 1 AY SONRA HAYATIMIZA GRD
10 Nisan 2020de hayata geçirilen Hayat Eve Sar (HES) uygulamas, birkaç ay sonra test sonucu, karantina süresi, temasl izlemi hatta anlk risk haritalarn da gösterebilir hale getirilerek tüm Türkiyenin hayatnn merkezine oturdu. Mays aynda maske kullanm her yerde zorunlu hale getirilirken, birçok ülkede büyük krizlere yol açan maske tedariki konusunda, Türkiyede medikal sektörle i birlii sayesinde bata salk çalanlar olmak üzere ksa sürede sahadaki maske sknts tamamen çözüldü, hatta bir süre vatandalara SMS ile eczanelerden bedava maske datm bile gerçekletirildi. Bu srada stanbulda tam 40 günde inaa edilen pandemi hastanesinin açl gerçekletirildi, Feriha Öz Acil Durum Hastanesi 29 Mays 2020de hizmete balad ve yeni açlan hastanelerdeki negatif basnçl odalar ve ameliyathaneler, izole youn bakmlar sayesinde salk çalanlarnn pandemiyle mücadelesi çok daha etkin klnd. Ayrca Avrupa ve Amerikada solunum cihaz sknts yaand günlerde Türkiye yerli üretim ventilatörlerle bu krizi de yaamadan salgnn ilk aylarn atlatt.
KOVDE KARI YERL LAç ÜRETMLER BALADI
Türkiyedeki yerli ilaç firmalar ilk kez hidroksiklorokin ve favipiravir üretimine balad, a çalmalarnda yer ald. Kamuoyu ilk kez DHAnn görüntüleri ile ilaç ve a üretilen tesisleri izledi. Türkiye, pandeminin ilk ylnda karantina önlemleri arasnda cenaze törenleri, büyüklerin ziyaret edilemedii bayramlar, davetsiz düünler, hastanelerin poliklinik muayenelerine tamamen kapand günleri yaad. Daha sonra ise halk, salgnda dalga ve pik kavramlaryla tant. Türkiyede pandeminin ilk dalgas 2020nin ilkbahar aylarnda, ikinci dalgas ayn yln k aylarnda; üçüncü dalgas 2021in ilkbahar aylarnda ve dördüncü dalgas ise sonbahar-k aylarnda görüldü. Ancak bu son dalgada, hastaneye yat ve özellikle genç ölümlerde belirgin bir azalma yaand dile getirilecekti. çünkü artk alar devreye girmiti.
AILAR VE FAZ çALIMALARI
Pandeminin ilk birkaç ay içinde dünyann neredeyse her yerinden a çalmas haberleri gelmeye balad. Rusya Gamelya Enstitüsü, çinli Sinovac, Amerikal Moderna ve Johnson Johnson, Avrupal Astra Zeneca, derken belki de Türkiyenin adn ilk kez duyduu Türk bilim insan Prof. Dr. Uur ahinin kurduu BioNTechten pepee açklamalar geliyordu. Klinik öncesi çalmalarda etkinlik sonuçlar iyiydi ve faz çalmalar için gün saylyordu. Artk neredeyse tamamen eve kapanan Türk halknn gündemine, faz çalmasö kavram da böylece girmi oldu. Virüsün izole edilmesiyleö hastala kar a gelitirilmesinin ilk admlar atld, inaktif alar, viral vektör alar, derken bilim dünyasnda bilinse de dünya kamuoyu ilk kez mRNA alar ile tant. Austos 2020de Rus as (viral vektör as) Sputnik V, Rusyada tescil edildi. Ancak dünya bilim çevreleri klinik çalmalarn yaynlanmamasndan ötürü ann etkinlik ve güvenliinin tartlr olduunu bildirdi. DSÖ ise klinik çalmalarla yüzde 50 ve üzeri etkinlik gösteren, faz çalmalar ile güvenlik aamalarn da geçmi olan alara AKO (Acil Kullanm Onay) verileceini açklyordu.
TÜRKYEDE LK FAZ 3 çALIMASI SNOVAC AISI LE YAPILDI
Koronavirüse kar gelitirilen alar içerisinde Türkiye ilk kez, faz 1 ve faz 2 çalmalarn çin, Brezilya gibi çeitli ülkelerde tamamlayan Sinovacn inaktif as Coronavacn faz 3 çalmalarnda yer ald. çalmann ilk gönüllüleri Hacettepe Tp Fakültesindeki salk çalanlarna ilk dozlar 16 Eylül 2020de vuruldu. Faz 3 çalmalarnn Ankarada balatldn ve ilk alama görüntülerini ise DHA tüm Türkiyeye duyurdu. 2020 ortalarnda Amerikal dünya ilaç devi Pfizer ile Kovid as üretiminde ortaklk anlamasna varan ve Kovide kar dünyadaki ilk mRNA asn gelitiren BioNTechin Faz 3 klinik denemeleri ise Ekim aynda Ankara Üniversitesi Tp Fakültesindeki gönüllü salk çalanlar ile balatld. Türkiye dnda Almanya ve ABDde de yürütülen Faz 3 çalmasnn ilk sonuçlarnn açkland Kasm ay sonlarnda ise BioNTech Kurucu orta Prof. Dr. Uur ahin, dünya basnnda ilk kez DHAya açklamalarda bulunarak yllk 1,5 milyar doz a üretimi planladklarn, Türkiyeye de a vermeyi çok istediklerini açklad. lk günlerde hastalk kapma korkusuyla marketten ald meyve sebzeyi bile saatlerce balkonlarda bekleten vatandalarn, alarla bu kayglar bir nebze olsun azalacakt.
ONAY ALAN LK YERL KOVD AISI, TURKOVAC OLDU
Türkiyede de balatlan a çalmas programlarnda ba çeken projelerden biri ise Erciyes Üniversitesinden Prof. Dr. Aykut Darendelilerin gelitirdii inaktif virüs asyd. Klinik öncesi çalmalar hzla tamamlanan ann faz 1 çalmalar Kasm 2020de, faz 2 çalmalar ise ubat 2021de balad. 22 Haziran 2021de ise faz 3e geçildi ve tüm aamalar 20 ayda tamamlanan yerli a Turcovac için Salk Bakanl tarafndan 22 Aralk 2021de AKO verilerek seri üretimine baland.
TÜRKYEDE LK YAYGIN AILAMA 14 OCAK 2021DE BALADI
Türkiyede yaygn olarak uygulanan ilk a ise Sinovacn Coronavac as oldu ve salk çalanlarndan sonra risk grubuna göre önce 65 ya üstü kesim ile altta yatan hastal olan vatandalara yapld. 25 Kasm 2020de Salk Bakan Koca, Sinovac firmas ile anlamaya varld ve 10 milyon doz a temin edileceini açklad. 30 Aralkta ilk parti Coronavac alar havayolu ile Türkiyeye getirildi. Alar iki hafta boyunca Türkiye laç ve Tbbi Cihaz Kurumu tarafndan analiz edildi ve AKO verilerek 13 Ocakta MHRS üzerinden a randevular açld. 14 Ocakta ilk alamalara salk çalanlar ile baland, hemen ardndan risk grubundakilerin ilk doz alar yapld. Filyasyon ve ilçe salk müdürlüü ekipleri yeri geldi kap kap dolaarak hastaneye gidemeyecek durumdaki vatandalarn alanmasn salad.
TÜM DÜNYA mRNA AISINI KULLANMAYI BERABERCE ÖREND
BioNTech asnn Türkiyeye getirilmesi ise Mart 2021de gerçekleti. 24 Martta 1.4 milyon doz BioNTech as Türkiyeye getirildi, ilk alamalar 12 Nisan 2021de balad. Bu yeni a, bilinenden farklyd. Yaps gerei -80 derecede muhafaza edilmesi gerekiyor, 2-8 derecedeki normal dolaplarda en fazla 5 gün dayanabiliyordu. Dolaptan çktnda ise en fazla 6-8 saat içinde uygulanmas gerekiyordu, bir flakondan 6 doz a çkt için de ie dolaptan çktnda, 6 kiinin aya hazr olmas gerekiyordu. Dünyann dört gözle bekledii ve a alma yarna girdii günlerde, Amerika ve Avrupadan, alar ziyan olmasn diye kalan dozlarn yoldan geçenlere uyguland görüntüler, Türk kamuyounda da ilgiyle izlendi. Türkiyede ise ilk günler uygulamann çok yeni olmasndan kaynaklanan kayplar yaansa da hzla çözüm bulundu, a randevular buna göre planland, ya 6 kii tamamlanmadan alar açlmad, ya da eksik kalan kii says için çevre hastaneler birbirleri arasnda alanacak vatanda transferi yaparak sorunu çözdü.
TÜRKYENN AILAMA ALTYAPISI, AILAMALARIN HIZLA YAPILMASINI SALADI
Türkiye, A Takip Sistemi ile entegre edilmi, alarn souk zincir takibinden balayp vatandan randevusunu alarak asnn uygulanmasna kadarki tüm süreçleri kapsayan AILA uygulamas sayesinde, ilk adan itibaren tüm a randevusu, a kayd ve a sertifikas süreçlerini (evde yaplan alar da dahil olmak üzere), dijital ortamda yapt. Bu salam alama altyaps sayesinde de çok ksa sürede ilk doz alamalarda dünyada ilk 10a girmeyi baard, hatta alamann aylar önce balad ülkelerin dahi önüne geçti. Dijital a kart ile de alananlar çok daha güvenle takip edildi. Dünyann dört gözle bekledii alar piyasaya çktnda a kartlar da sesini yükseltmeye balad. Yasaklardan ve maske zorunluluundan, ekonomik skntlardan bunalanlar, a ya da maske kart protestolara balad. Hatta Türkiyede de bu konuda mitingler yapld. Yazlar nispeten daha hafif atlatan Türkiyede sonbahar geldiinde vaka saylar trmana geçti. Ancak alarn devreye girmesiyle azalan hastane yatlar ve ölümlerin ardndan, nihayet yüzyüze eitime 2021-2022 eitim öretim ylnda yeniden dönüldü.
VARYANTLAR VE SON DURUM
Koronavirüsün ilk tespit edildii 2019 ylnda Wuhandan yaylan orijinal virüsün ardndan Eylül 2020de ngilterede tespit edilen ve B.1.1.7, daha sonra da Alfa varyant olarak adlandrlan ilk mutasyonu, DSÖ tarafndan endie verici varyant olarak tanmland. Daha sonra, Ocak 2021de Brezilyada tespit edilen Gama varyant büyük endieye yol açt. Hindistan kaynakl olduu düünülen Delta varyant ise ilk olarak Mays aynda ngilterede baskn hale geldi ve tüm dünyada hzla yayld. Son olarak çok daha hafif seyreden Omicron varyant ile pandemi kurallar tüm dünyayla beraber Türkiyede de neredeyse tamamen gevetildi. Artk açk havada maske zorunluluu kalkt, HES kodu uygulamas brakld. Her yeni varyantn ardndan alarn etkinliinin azald yönünde kayglar dile getirilse de bilim dünyas tam doz alama ile ölümlerin ve hastaneye yatlarn çok büyük oranda önlendiini açklad. Yaynlanan pekçok modelleme ve projeksiyona göre ise alar sayesinde milyonlarca insann hayat kurtuldu, salk sistemlerinin eski rutinine dönmesi saland, hayat 2 yl öncesine göre neredeyse tamamen normalleebildi. Ancak Kovidin uzun vadedeki etkilerinin ise daha çok gündemde kalaca düünülüyor.