Yeter söz milletindir. diyerek çkt siyaset yolunda güçlü Türkiye hayalini politikalar ve kalknma atlmlaryla gerçekletirmeye çalan merhum Babakan Adnan Menderes, 27 Mays 1960 askeri darbesi sonucu demokrasi ehidi olarak Türkiye tarihine geçti.
Türk siyasi tarihinin simge isimlerinden Ali Adnan Menderes, 1899 ylnda Aydnda dünyaya geldi. Annesi Tevhide Hanm, babas Ethem Bey ve ablas Melikeyi verem hastalndan kaybeden Ali Adnan, okulunu bitirmesinin ardndan dedesi Hac Ali Paazadenin kendisine miras brakt çakrbeyli çiftliinin bana geçti. çiftliin büyük bir bölümünün köylüler tarafndan kullanldn fark eden Menderes, 1932 ylnda çiftliin bu bölümünü tapu terki yoluyla köylülere brakt.
zmirin tannm ailelerinden Evliyazadelerin kz Fatma Berrin Hanm ile 2 Eylül 1928de evlenen Menderesin bu evliliinden Yüksel, Mutlu ve Aydn adnda üç çocuu oldu.
Siyasi kariyerine Serbest Cumhuriyet Frkasnda balayan Menderes, bu parti kurulmadan önce CHPden bir teklif alm ancak kabul etmemiti. Menderes, Celal Bayar, ttihat ve Terakki Mektebinden hocas Vasf çnar ve çok iyi tand Halit Onaran ile görümesi sonrasnda CHPye katld.
- Atatürkün kefiyle milletvekilliine giden yol
CHP il yönetiminde göreve balayan Menderes, parti tekilatn Aydnda yeniden kurdu.
Atatürk, Aydn ziyareti kapsamnda ilk bata kendisine iletilen Eski SCFliler il yönetimini ele geçirdi iddias üzerine CHP il yönetimini ziyaret etmek istememi ancak heyetin srar üzerine ziyaret gerçeklemiti. Bu ziyaret kapsamnda bir araya gelen Atatürk ve Menderes arasnda souk balayan görüme 4 saat sürdü. Menderesin görüleri Atatürkün dikkatini çekti ve bunlardan bir rapor hazrlamasn istedi. Menderes, hazrlad raporu Atatürke iletti.
1931 ylndaki erken seçimde aday olmad halde milletvekili seçilen Menderes, kendisini aday listesine Atatürkün koyduunu örendi. Menderes, 1935, 1939, 1943 seçimlerinde CHP Aydn Milletvekili olarak aralksz 14 yl parlamentoda CHP grubunda görev ald. Menderes, hükümetin Toprak Reformu Tasarsnn 1945te Meclisteki görümeleri srasnda sergiledii kar duru sonrasnda siyaset sahnesinde tannan bir isim haline geldi.
- Dörtlü Takrir
zmir Milletvekili Celal Bayar, Aydn Milletvekili Adnan Menderes, çel Milletvekili Refik Koraltan ve Kars Milletvekili Fuat Köprülü, 7 Haziran 1945te CHP Meclis Grubuna kanunlardaki ve parti tüzüündeki antidemokratik hükümlerin kaldrlmasn içeren bir önerge verdi.
Türk siyasi hayatna Dörtlü Takrir olarak geçen önergenin verilmesinin ardndan Celal Bayarn deyimiyle partide frtna koptu.
Parti içindeki çatma üzerine Babakan ükrü Saraçolu basn toplants düzenleyerek, Türkiyede demokrasi olmadna inananlarn Hükümete gazete kapatma yetkisi veren Basn Kanununun 50. maddesini gerekçe gösterdiklerini ancak bunun sava yllarnn getirdii bir tedbir olduunu savundu.
Menderesin Babakan Saraçolunun demecini gazete köesinden deerlendirmesi parti içindeki rahatszl daha da artrd.
Ülkede demokrasi olmadn savunan Fuat Köprülü ve Adnan Menderes için Babakan Saraçolunun bakanlnda 21 Eylül 1945te toplanan Parti Divan ihraç karar ald. Refik Koraltan, ihraç kararn eletirdii için partiden uzaklatrld. Celal Bayar ise Basn Kanununun haberleme hürriyetini snrlayan 17. ve 50. maddelerinin deitirilmesine dair tasars CHP Grup Toplantsnda reddedildii için istifa etti.
- Demokrat Partinin kuruluu
Demokrat Parti (DP) 7 Ocak 1946da Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan tarafndan kuruldu.
Demokrat Partinin bütün eletirilerine ramen, partinin kuruluu üzerinden 4 ay geçmeden erken seçim karar alnarak, önce yerel ardndan genel seçim sürecine girdi.
26 Mays 1946da yaplan yerel seçimlere girmeme karar alan Demokrat Parti, partilileri sanda gidip gitmemekte serbest brakt.
CHPnin kazand 1946 genel seçimlerinde Menderes, memleketi Aydndan deil Kütahyadan milletvekili seçildi.
DP Meclis Grubunda görev dalm yaplarak, Meclis Grup Bakanlna Celal Bayar, Grup Bakan Vekilliine Fuat Köprülü, Yönetim Kurulu üyeliklerine Adnan Menderes, Emin Sazak, Yusuf Kemal Tengirenk, Fuat Hulusi Demirelli, Ahmet Tahtaklç ve Saim Ergenekon seçildi. Demokrat Partili vekiller, seçimlere hile kartrldn savunarak seçimlerin iptal edilmesini talep etti ancak bu kabul edilmedi.
- Menderesten Basn Kanununda yaplan snrl deiiklie itiraz
CHP hükümeti Basn Kanununda deiiklie gitti ancak bu deiikliin sadece 50nci madde ile snrl tutulmas eletirilere neden oldu.
Adnan Menderes, Basn Kanunundaki bu snrl deiiklie itiraz ederek, söz ve fikir hürriyetini bask altna alan maddelerin deitirilmemesini eletirdi.
- Demokrat Partinin 1950 seçimlerindeki zaferi
CHP Hükümeti 1 Mart 1950 tarihinde genel seçimlerin 14 Mays 1950de yaplmasna karar verdi. Halkn Demokrat Partiye ilgisi, aday listelerinde de kendisini gösterdi. Büyük bir seçim kampanyas balatan Demokrat Partide milletvekili adaylna youn talep oldu.
Seçimlerde, DP kurucularndan Celal Bayar Bursa ve stanbuldan, Adnan Menderes stanbuldan, Fuat Köprülü Aydn ve stanbuldan, Refik Koraltan Balkesir ve çelden yeterli oy alarak milletvekili seçildi.
Seçimlerde, Demokrat Parti yüzde 53 oy oranyla, Meclisin yüzde 84üne sahip oldu.
- Bavekil sizsiniz Adnan Bey
Seçim sonuçlarnn ardndan Demokrat Parti Grubunda yaplan oylama sonucunda Bayarn Cumhurbakan olmasna karar verildi.
Adnan Menderes, Bayar evinde ziyaret ederek, Fuat Köprülünün babakan olmasn önerdi. Bunun üzerine Bayar, Bavekil sizsiniz Adnan Bey diyerek Menderesin parti liderliini de almasn istedi.
22 Maysta kabinesini oluturan Menderes, parti programn 28 Maystaki Demokrat Partinin grup toplantsnda açklad.
Menderes, Demokrat Partinin seçim zaferini, 14 Mays, bir devre son veren ve yeni bir devir açan müstesna ehemmiyette tarihi bir gün olarak daima anlacaktr. Bu tarihi günün hatrasn yalnz partimizin deil Türk demokrasisinin bir zafer günü olarak yad ediyoruz. ifadeleriyle yorumlamt.
- Ezan aslna döndürüldü
Menderes, Demokrat Parti iktidarnda, Anadolu halk tarafndan kabul görmeyen çok sayda politikaya son verdi.
Dini özgürlüklerle ilgili att admlar kapsamnda Menderes, 1932 ylndan itibaren Diyanet leri Bakanlnn talimatyla uygulanan Arapça ezan okuma yasan 18 yl aradan sonra kaldrd. Hükümet tarafndan ezann okunma ekli müezzinlere brakld.
Eitim ve öretim kurumlarndan laiklik adna kaldrlan din eitimi, Menderes döneminde, dördüncü snftan itibaren velinin isteine bal olarak yeniden verilmeye baland.
Menderesin zmir l Kongresinde yapt konumadaki u ifadeleri büyük dikkat çekmiti:
imdiye kadar bask altnda bulunan dinimizi baskdan kurtardk. nklap softalarnn yaygaralarna ehemmiyet vermeyerek ezan Arapçalatrdk. Mekteplerde din derslerini kabul ettik. Radyoda Kuran okuttuk. Türkiye bir Müslüman devletidir ve Müslüman kalacaktr. Müslümanln bütün icaplar yerine getirilecektir.
- Koredeki baarnn NATO üyeliindeki etkisi
Menderes Hükümeti tarafndan, 25 Temmuz 1950deki Bakanlar Kurulu toplantsnda Koreye askeri bir kuvvet gönderilmesine karar verildi.
CHPliler asker gönderme karar alnrken kendilerine ve TBMMye danlmam olmasn eletirdi. Bütün eletirilere ramen, Türk askerinin Koredeki baars Türkiyenin NATOya üye olmasnda etkili oldu.
Türkiye tarafndan NATOya girmek için ilk bavuru 11 Mays 1950de yaplmt. Adnan Menderes Hükümeti döneminde ise Türkiye, 1952de NATOya tam üye olarak kabul edildi.
- Halkevlerinin kapatlmas
Halkevleri CHPnin bir yan kuruluu gibi çalyordu. CHP yönetimi, hukuki düzenleme konusunda ardan ald için kendi iktidarlarnda halkevlerinin parti ile ba kesilemedi.
Demokrat Parti Meclis Grubunda, DPli milletvekilleri söz alarak CHPnin salad haksz kazancn boyutlarn mali istatistikler vererek açklad.
CHP milletvekiliyken, halkevleri parti müfettii olarak görev yapan Menderes, halkevlerinin mahiyetini çok iyi biliyordu. Menderes, halkevlerinin kurulduu günden beri amacna uygun bir çalma içine girmediini ve arzulanan hedefe uygun çalmadn ifade etti.
Halkevleri, CHPnin itirazlarna ramen 1951 ylnda kapatld, köy enstitüleri ise öretmen okullarna dönütürüldü.
- Menderesin ekonomik kalknma atlmlar
Devletin ekonomik hayata müdahalesini youn bir ekilde eletiren Menderes, iktidara geldii ilk günden itibaren ekonomide liberal bir politika izledi. Menderesin gerçekletirdii politikalarla ekonomide kalknma dönemine giren Türkiyede, serbest piyasa ekonomisine geçie hz verildi.
thalata getirilen kstlamalar kaldran Menderes hükümeti tarafndan kredi faizleri düürülerek özel sektörün daha fazla kredi kullanm tevik edildi. Gelen kredilerin özellikle tarm alannda kullanlmas önerilirken tarmda makineleme çalmalar balad.
Yabanc sermaye giriini tevik etmek amacyla yasal mevzuat hazrlanarak KTlerin özel sektöre devri öngörüldü.
Marshall Plannn da katksyla ülkede yeni sanayi tesisleri kuruldu. 1954 ylnda Türkiye Vakflar Bankas kuruldu. Bu dönemde Türkiyenin gayrisafi milli haslas ylda ortalama yüzde 9 büyüdü.
- 1954 genel seçimlerinde ikinci büyük zafer
2 Mays 1954te yaplan genel seçimlere katlm, hiçbir kanuni zorlama olmamasna ramen yüzde 88,63 gibi oldukça yüksek bir oranda gerçekleti.
Demokrat Parti, yüzde 56 oy oranyla cumhuriyet tarihinin en yüksek oyunu ald ve Meclisteki milletvekili sandalyelerinin yüzde 93ünü kazand.
- Darbenin ayak sesleri 6-7 Eylül Olaylar
Demokrat Partinin 1954te kazand bu zaferin ardndan, Kbrsta yaanan sorunlar tüm arlyla hissedilmeye baland.
Kbrs konusunun müzakere edilmesi için 29 Austos 1955te gerçekletirilen Londra Konferansndan, Türkiyede yaanan 6-7 Eylül Olaylar nedeniyle bir sonuç alnamad.
Atatürkün evinin bombalandna ilikin bir haberle balayan 6-7 Eylül Olaylar, skyönetim ilan edilerek ancak bastrlabildi.
Olaylar bastrlana kadar stanbulda Rumlara ait çok sayda kilise, okul, i yeri yakld, yamaland. Binlerce Rum, uzun yllardr yaadklar topraklardan ayrlmak zorunda kald.
- 1957 genel seçimleri
Demokrat Parti, 27 Ekim 1957de yaplan genel seçimlerde yüzde 9,3lük kaypla yüzde 47,30 oy ald.
Menderes, seçimlerin ardndan parti içinde bir özeletiriye giderek, seçim sonuçlarn tekilatn yeterince çalmamasna, basnda yer alan yalan haberlere balad.
- nönünün artlar tamam olduunda ihtilal meru haktr sözü
18 Nisan 1960ta TBMMde muhalefet ve basnn faaliyetlerini incelemek amacyla Demokrat Partili 15 milletvekilinden oluan Tahkikat Komisyonu kuruldu.
Bu komisyon nedeniyle, CHP yöneticileri Demokrat Partiyi diktatörlüe gitme amacnda olmakla suçlad.
CHP Genel Bakan merhum smet nönü imdi arkadalar, artlar tamam olduu zaman milletler için ihtilal meru bir haktr. eklindeki mehur sözünü, bu komisyonun kurulmasnn hemen ardndan ifade etmiti.
- Bir babakann boazn skyorsun bundan ala hürriyet mi var
Basnda yer alan iddialar ve oluturulan hava, büyük örenci olaylarnn yaanmasna neden oldu.
lk büyük örenci gösterisi 19 Nisanda Kzlayda düzenlendi.
Örenciler, bu olaylarn ardndan 555K koduyla, 5 Maysta saat 5te Kzlay Meydannda topland. Adnan Menderes, kendisine kar eylem yaplan yere giderek, eylemcilerin arasna girdi. O srada bir genç Menderesin boazn skt. Ne istiyorsun? diye sorduu gençten Hürriyet istiyorum. cevabn alan Menderes, Bir babakann boazn skyorsun bundan ala hürriyet mi var? ifadelerini kulland.
stanbul Beyazt Meydannda üniversite örencilerinin eylemi srasnda orman fakültesi örencisi Turan Emeksiz polis kurunuyla hayatn kaybetti.
Yaanan bu hadiseden sonra basnda doruluu kantlanamayan haberlere yer verildi. Menderesin örencileri toplatarak kyma makinelerinden geçirdii, cesetlerini asfalta kartrd iddialar, kamuoyunda tepkiyle karland ancak bu iddialarn gerçek olmad, 1960 askeri darbesinden sonra Milli Birlik Komitesinin bu örencilerin tespiti için açt aratrma komisyonuna hiçbir ailenin bavurmamasyla ortaya çkt.
- 27 Mays 1960 askeri darbesi
Türk Silahl Kuvvetleri içindeki baz general ve subaylarn oluturduu 38 kiilik Milli Birlik Komitesi, 27 Mays 1960ta sabaha kar yönetime el koydu.
Adnan Menderes, ayn gün yurt gezisi kapsamnda bulunduu Kütahyada Albay Muhsin Batur tarafndan gözaltna alnarak Ankaraya götürüldü ve daha sonra dier tutuklu Demokrat Parti üyeleriyle Yassadada hapsedildi.
Yassadadaki yarglamalar, 14 Ekim 1960ta balad ve 15 Eylül 1961de karara baland. Yarglamalar sonucunda Adnan Menderes, Hasan Polatkan ve Fatin Rütü Zorlu idam edildi.
TBMM tarafndan 11 Nisan 1990da kabul edilen bir kanunla Adnan Menderes ve onunla birlikte idam edilen arkadalarnn itibarlar iade edildi.
Ayn kanun uyarnca Adnan Menderes, Hasan Polatkan ve Fatin Rütü Zorlunun naa, 17 Eylül 1990da mraldan alnarak devlet töreniyle stanbul Vatan Caddesinde yaptrlan ant mezara tand.